Құзырлы орган қанша реттесе де, коллекторлар заң бұзуын қояр емес. Қаржы нарығын реттеу агенттігі биылғы тексерулер қорытындысында 93 қаржы ұйымы мен 21 коллекторлық агенттіктің заң бұзғанын әшкерелеп, оларға жалпы сомасы 25,5 миллион теңгеге 92 қадағалап ден қою шарасын қолданды. Сондай-ақ 87 әкімшілік жаза қабылданған. Осы орайда коллекторлардың қандай заңсыз тірліктеріне баратынын анықтадық.
Заңгер Руслан Қуатбеков кейбір алақол коллектордың қарызы бар адамнан заңсыз қаражат өндіретінін айтады.
«Оларда «баш-на-баш», «уступка за уступку» деген секілді айла-шарғылары бар. Мысалы, ол борышкеріне хабарласып, егер бір апта ішінде берешегінің белгілі бір бөлігін енгізсе, басым бөлігін «жауып» тастауға уәде етеді. Мұны жақсы мәміле деп санап, қуанып кеткен борышкер қарызданып-қауғаланып, әлгі қаражатты тауып береді. Алайда борыштың басым бөлігі есептен шығарылмайды, ол тұрмақ енгізілген сома да ескерілмейді: ол коллектордың қалтасына түседі. Себебі әрбір енгізілген сома құжат жүзінде, мысалы чекпен, нотариалды расталған келісіммен расталуы керек. Коллекторлар мұндай тәсілге борышкерді басқа КА-ға берер алдында жасайды. Мұнысы заңсыз, бірақ құжат болмаса, оны дәлелдеу қиын. Демек, борышкер әрбір енгізген сомасын құжат жүзінде бекітіп отырғаны абзал», – деп түсіндірді заңгер.
Заңгер «Коллекторлық қызмет туралы» заңында коллекторларға борышкермен қарым-қатынас жасағанда неге рұқсат етілгені, ал неге тыйым салынғаны нақты жазылғанын нұсқады. Коллектор заң бойынша борышкерге жақын үшінші тұлғалармен, мысалы туған-туыстарымен, достарымен, әріптестерімен, тіпті таныстарымен байланысса, сөйлесе алады. Бірақ борышкердің жазбаша келісімі болмаса, оның жеке мәліметтерін және борыш сомасын өзгелерге айтуына тыйым салынған.
Қалай болғанда, қазақстандықтар борышқа батып жатыр. Азаматтар 5,6 триллион теңге тұтынушылық кредит алған. 2021 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша, 1 жылдан бері төлемі жасалмаған банк заемдары 616,8 млрд теңгені құрады.
© коллаж: Еркебұлан Дуйсеболатов[/caption]
Коллекторлардың борышкермен қарым-қатынасы екі кезеңге бөлінетін көрінеді: біріншісі – софт-коллекшн (жұмсақ өндірту), екіншісі – хард-коллекшн (қатаң өндірту). Бірінші кезеңде коллектор клиентті қарызының өзіне берілгені және оны өтеуге міндетті екені туралы хабардар етіп, электронды пошта, мессенджерлер арқылы не смс-хабарламалар жібереді, қоңырау шалады. Егер бұл тетік нәтиже әкелмесе, «қудалау» кезеңі – қатаң прессинг пен буллинг басталады. КА-лар әдетте қарыз өндіруге 60-90 күндей уақыт бөледі. Ары қарай соттасады немесе берешекті басқа коллекторлық агенттікке қайта сатады. Кейбір коллектор борышкердің өмірін адам төзбес жағдайға жеткізуі мүмкін. Мысалы, Ресейде қарыз болған қыз-келіншектердің «бордельдерге» құлдыққа сатылған дерегі тіркелген. Қазақстанда ондай фактілер жарияланбады.
Ірі КА қызметкері күніне 50 борышкерге дейін қоңырау шалады. Олардың жұмысын автоматтандырылған жүйе басқарады. Онда «автодозвон» функциясы қарастырылған. Яғни, борышкер телефонын бір рет көтермесе, автоматты жүйе табанды түрде қайта-қайта қоңырау шалумен болады. Әдетте коллекторлар ұялы байланыс операторларының қызметкерлерімен сыбайласады, яғни адам телефон нөмірін өзгерткенімен, оны артынша бәрібір тауып алады.
Беделді, ауқатты коллекторлық агенттіктер өз қызметкерлерін әртүрлі тренингте, тимбилдингте борышкерге заң аясында қысым жасаудың жаңа әдіс-айласына үйретіп отырады. Коллекторларға арналған жабық семинарлар да осыған қызмет ететін көрінеді.