– «Еркелеп жүрдім» деген сөзіңізден еске түсіп отыр. Сізді қазақтың ғажап ұлдарының бірі Нұрғиса Тілендиев ерекше құрметтеп, еркелеткен дейді. Рас па?
– Иә, ол рас. Мен Нұрағамен студент кезімнен ағалы-інідей болып, өмірінің соңғы сәттеріне дейін 51 жыл араластым. Ол кісі мені туған бауырындай көрді. Әндерінің 90 пайызының алғашқы орындаушысы болғанымды жасырмаймын.
– Ол кісі сізді «Жалғызым-ау», «адалым-ау» деп атайды екен.
– Жалпы, Нұрғиса Тілендиев өнерге барынша адал болды. Сонымен қатар басқалардан да сол адалдықты талап ететін. Менде де принцип дәл сондай. Сондықтан болар, жоғары да өзің айтып өткендей, «адалым-ау» деп жүргені. Екіншіден, ол кісі өзі атадан жалғыз еді. Мен де атадан жалғызбын. Сол себепті болуы керек, кейде «жалғызым-ау» деп еркелететін. Екеуміз түрлі іссапар бар, басқа да себептермен екі-үш күн көріспей қалатын кездер болатын. Сондай сәттерде сағынысып қауышатынбыз. Мені құшақтап, бауырына алып тұрған сәттерде көзінің жасы омырауын жуып кеткен сәттеріне де талай куә болдым. Ол кісі сырт көзге сұсты, мінезді адам сияқты болып көрінгенімен, жаны өте нәзік, бауырмал тұлға еді.
Қонаевтан сын естіп қалған кезім болған
– Сізді сол кезде республиканың бірінші басшысы болған Дінмұхамед Қонаев та жақсы көрген деседі. – Димаш Ахметұлы мені ғана емес, сол кездегі талантты жастардың бәрін жақсы көрді. Солардың ішінде мен де бармын. Ол кісі ұлттық өнерге ерекше жанашыр адам болды. Бізді әрбір шет мемлекеттерге гастрольдік сапарға кетер алдында міндетті түрде қабылдап, ақыл-кеңесін айтып отыратын. Ол сапардан оралған соң мың сан шаруасының арасынан уақыт тауып, бізді қабылдап, сапардың жай-жапсарын сұрап, жетістіктерімізге қуанып, марқайып отыратын. Бір қызық оқиға есіме түсіп отыр. Сондай бір кездесудің бірінде сын естіп қалдым. Бір кездесуден соң «Нұрғали, сен қала тұршы» деді. Қалдым. Содан бетіме қарап отырды да: «Сен өзі не қылған адамсың?» деп дүрсе қоя берді. Бірден «не бүлдіріп қойдым екен?» деген ой келді. Димаш аға маған «сенен басқа елдер маған кірсе, негізгі ресми шаруасын реттеп алған соң жеке басына қатысты мәселесін де шешіп беруімді өтініп жатады. Ал сен болсаң осы уақытқа дейін неше рет келдің, неге үйің жоқ екенін, ата-анаңның жалғыз баласы екеніңді айтпағансың?» деді. Сол кезде барып артық ешнәрсе бүлдіре қоймағанымды сезіп, «Уһ» дедім ғой. Ол кісі сондай өнерге, жалпы руханиятқа ерекше жанашыр тұлға еді.
– Шәмші Қалдаяқов, Мыңжасар Маңғытаев сияқты таланттармен де бірге жүрдіңіз. Ол кісілердің әндерін де орындаған алғашқы әнші екеніңізді білеміз. Бұл достық ниеттен туған шығар.
– Нұрағам, Шәмші, сосын Мыңжасар Маңғытаев, осы үш сазгер мені «жекеменшік әншіміз» деп әзілдейтін. Өйткені бұлардың көптеген әнінің алғашқы орындаушысы мен болдым. Әсіресе, Шәмшінің әндерін жиі орындап жүрдім. Шәкең мені ылғи да «Нұрғаш» деп еркелетіп отыратын. Ол кісі бір кездері Алматыдан алыстап, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында тұрды. Сол кездерде дүниеге келген әрбір жаңа әнін ешкімге берместен Алматыға арнайы іздеп келіп, маған табыстап кететін. Сондай әнінің бірі – «Теріскей». Ол әнді ақын Сабырхан Асанов екеуі Оңтүстік өңірді аралап жүріп, Созақ ауданына барғанында жазған екен. Бұл аудан өзі Қаратау тауының теріскей бетінде жатқан ауыл ғой. Кешегі Сүгір Әлиұлы, Төлеген Момбеков сияқты небір дүлдүлдер шыққан өңір. Соны маған Алматыға ерінбей ат терлетіп келіп, өзі табыстап кетіп еді.
Жеке кітапханамда жеті мың кітап бар
– Аға, бір кездерде «Қазақконцерт» мекемесінің жанынан «Жазира» аспаптық ансамблін құрған едіңіз. Ол қайда? – Сондай өнер ордасын құрдық. Оған 10 жылдай өзім басшылық еттім. Кейін әртүрлі себепке байланысты жабылып қалды. Қазір сол ансамбльге пайдаланған небір сирек кездесетін ұлттық музыкалық аспаптар менің жеке қорымда сақтаулы тұр. – Жеке қор демекші, сізді білетіндер кітапты көп жинайды деп айтады. Рас па? – Мен жалпы, гастрольдік сапармен қайда барсам да, қолым қалт еткен сәттерде сол қаладағы кітап дүкендерін аралағанды жақсы көремін. Солардың арасынан ұнағандарын сатып алып келемін. Бүгінде жеке кітап қорымда жеті мыңға тарта кітап бар. Көпшілігі танымдық, тарихи және өнерге қатысты тақырыптарды қамтыған дүниелер. – Ана бір жылдары Мұқали деген қытайда тұрған қазақ батыры туралы деректерді жинастырып, кітап шығарды деп естідік. – Ол рас. Мұқали деген батыр Қытай империясының іргетасының қалануына атсалысқан тұлға болған. Ұлты қазақ, ұлы жүздің ішінен жалайыр руынан шыққан. Бұл батыр туралы бала күнімізде қариялардың әңгімесінен естіп жүретінбіз. Кейін сұрастырып жүріп Қытай елінің мұрағаттарында ол кісі туралы біраз мәліметтер бар екенін естідім. Артынан сол Қытайда тұратын Акбар Мәжит деген тарихшы қандасымызбен таныстым. Сол азаматтың көмегімен мұрағаттағы Мұқалиға қатысты деректерді жинастырып, қазақ, ағылшын және қытай тілдерінде деректі жинақ етіп шығардым. Бұл кітап тек деректерден тұрады. Артық-ауыс әсірелеу мен көркемдеуге жол берілген жоқ.
– Өнерде жүргеніңізге 65 жыл болды. Осы уақыт аралығында талай жақсы-жайсаңдардың қасында жүрдіңіз. Осы күндері еңбегі еленбей, аты аталмай қалды-ау дейтін тұлғалардан кімдерді айтар едіңіз?
– Небір таланттар мен дүлдүлдер өтті. Аты аталмай қалғандары қаншама? Оларды санасақ, саусақ жетпей қалуы мүмкін. Мен бір ғана адамды ерекше атап өткім келеді. Бізде Фуат Мансұров деген дирижер болды. Осы Алматы қаласының тумасы. Еңбек жолын Жамбыл атындағы филормонияда дирижерліктен бастады. Кейін оны аттай қалап, Мәскеу шақырып алды. Сол жақта үлкен-үлкен оркестрлерге жетекшілік етіп, дирижер болды. Өте талантты тұлға еді. Ол кісінің бір ғана концертке келіп, екі-үш нөмірге дирижерлік жасап беруін өтінген Еуропа театрлары 1-2 жыл кезекке тұрып күтетін болған. Сонымен қатар ол «Әлем дирижері» атанған жалғыз адам. Соны біздер, туған елі көп атамаймыз. Осы тұлғаны өз деңгейінде қадірлей алмай жүрміз-ау деп ойлаймын. Бұл тұлғаға Алматыдан бір еңселі ескерткіш қойылса, басқа да іс-шаралар атқарылса деймін. Бұл да шынайы өнерге көрсетілген құрмет болар еді.
Бір ғана мәтінді бірнеше мәрте өзгертетінбіз
– Аға, сіздердің уақыттарыңыздағы әндер әлі күнге дейін өміршең. Арада сан жылдар өтсе де халық жадында мәңгілік сақталып қалған. Ал қазір жасыратыны жоқ, саны бар, сапасы жоқ, ән көп. Сол уақытта өнерге деген талап тым жоғары болды ма? Әлде тыңдарманның талғамы өзгеріп кетті ме? – Бұл мәселе осы өнердің бел ортасында жүрген соң мені көп толғандырады. Біздің кезімізде сазгер де, ақын да әннің болашағына қатты алаңдаушылық білдіретін. Сонымен қатар ол кезде қазіргідей емес, көркемдік кеңес деген болды. Әрбір эфирге шыққысы келген үміткер ән сол кеңестің сүзгісінен өткен соң ғана халыққа ұсынылатын. Ол кеңестің құрамында мықты музыка мамандары мен мәтінін қадағалайтын талантты ақындар болды. Солар саралап, кем-кетігі болса айтып, ескерту жасап барып, түзелген соң ғана ол ән халыққа жолдама алатын. Содан да болар, ондай дүниенің ғұмырлы болмағы. Мен өзімнің басымнан өткен бір ғана оқиғаны айта кетейін. Осы күнге дейін орындалып жүрген Нұрғиса Тілендиевтің «Өз елім» деген тамаша әні бар. Бір күні Нұрағам телефон соғып, үйіне тез жетуін өтінді. Барсам, ақын Қадыр Мырза Әлі екеуі отыр екен. Екеуі осы «Өз елім» әнінің мәтінін талқылап жатқанын айтты. Маған мәтінді көрсетті. Нотаға салып, айтып көрдім. Қараймын, бір нәрсе жетіспейтін сияқты. Патриоттық дүние болған соң қайырма тұсындағы иірімдеріне бір жоғары пафостық тіркестер керек секілді. Осы ойымды айтып едім, Қадыр ақын бірден өзгертті. Одан кейін де бірнеше жеріне қатысты өз ойымды айттым. Оған да қатысты өзгертулер кіргізді. Осы кезде Нұрағам маған қарап тұрып, «Әй, сен мына Қадыр екеуміз жасап қойған әп-әдемі мәтінді әбден өзгерткіздің ғой» – деді. Сол кезде Қадыр тұрып: «Нұреке, ән өміршең болу үшін жүз рет өзгерту керек болса да өзгертеміз», – деді. Міне, әннің мәтініне деген жауапкершілік, адалдық деп осыны айтар едім. Осындай жанашырлық пен талап бар кезде ғана мәңгілік шығармалар дүниеге келмек.Әнші болмағанда математик болып кетуім мүмкін еді
– Аға, сексеннің сеңгірінен асып, сексен беске аяқ басып отырсыз. Өзіңіз егер ғайыптан тайып, әнші болмай қалғанда кім болар едім деп ойлайсыз? – Ол енді бір Алланың тағдыр жазуымен болатын нәрсе ғой. Бірақ мектепте жүргенде сурет салумен қатар математика деген пәнді керемет жақсы көрдім. Әсіресе, геометриялық фигураларды сызғанда мүлт кетпеуші едім. Кейбір теоремалар әлі күнге дейін есімде бар. Ұстаздарымның көбі мені математик болады деп үміт күтетін. Кейінге дейін жолығып қалғанда «Сен әнші емес, математик болуың керек еді. Сенен мықты ғалым шығатын еді» деп айтып жүрді. Соған қарағанда мүмкін осындай нақты ғылымдардың бірімен айналысып кетер ме едім деп ойлаймын. – Аға, 2022 жылға айтар тілегіңіз қандай? – Бұл жыл баршамызға құтты берекелі жыл болсын. Мынау елді жалпы адамзатты әбігерге салған аты жаман дерт тезірек кетіп, бұрынғыдай мамыражай заманға оралуымызды тілеймін. Өтіп бара жатқан 2021 жылда қазақ халқына жаман болған жоқ деп ойлаймын. Ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығын атап өттік. Ел іргесі берік, тыныш болсын! Қауіп-қатердің бәрі артта қалып, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын заман болсын деп тілеймін.Алматы