«Алматы трагедиясы» – тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең қасіретті оқиғаның бірі. Алматымен бірге республиканың әр қиырындағы ірі қалаларды шарпыған бүлікке құқықтық тұрғыдан баға беріле жатар. Бұл оқиға ғылыми қауымдастықтың да назарын аударғаны даусыз. Еліміздегі түрлі қақтығыстардың себеп-салдарын жан-жақты зерттеп жүрген ғалым, белгілі конфликтолог, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану және саяси технологиялар кафедрасының меңгерушісі, саяси ғылымдар докторы Гүлнар Насимовамен болған сұхбатымызда «Алматы трагедиясының» астарына үңіліп көруге тырыстық. – Гүлнар Өрленбайқызы, бұл терактінің сипатына қарап, оны ұзақ уақыт бойы дайындалды деген пікірмен келісесіз бе?
– Шынын айту керек, бұл оқиғаға қатысты қойылып жатқан түрлі сұрақтарға нақты жауап беру қиын. Оқиғаның хронологиясына қарасаңыз, митинг Жаңаөзенде сұйытылған газ бағасының күрт қымбаттауына наразылық танытудан басталды. Бұл наразылық бірқатар өңірлерде қолдау тапты. Туындаған мәселені шешу үшін үкіметтік комиссия құрылды. Комиссия мүшелері наразы топпен келісімге барып, бағаны төмендету туралы шешім шығарды. Осыдан соң шерушілер жаңа талаптарды қоя бастады. Наразылық ауқымы кеңейе түсті.
Сол сәттен бастап Қызылордадағы ініммен байланыста болдым. Мені Алматы мен Қызылордада аз уақыттың ішінде бір-біріне ұқсас жағдайдың болғаны таңғалдырды. Екі қалада да наразы топ әкімдіктерді қарумен басып алу, басқа да әкімшілік ғимараттарды, қызметтік көліктерді өртеу сияқты әрекеттер жасады. Күштік құрылымдар орналасқан стратегиялық нысандарды басып алуға тырысты. Ауруханаларға да шабуылдар ұйымдастырылды. Осы факторлардан соң бүлік жоспарланған сияқты болып көрінді.
Сауалыңызға жауап беру үшін осы қайғылы оқиғаның артында тұрғандардың әрекетін ұғыну өте маңызды. Мен арнайы қызметтің жұмысын бағалай алмаймын. Бірақ бірнеше қалада Ұлттық қауіпсіздік комитетінің жергілікті департамент басшыларының қызметтік ғимараттарды қорғап қалудың орнына қарсылықсыз беріліп, қару-жарақты, құпия құжаттарды қалдырып кетуі ойландырады. Әрі оның бұрынғы төрағасының ұсталуы бұл гипотезаны растай түседі. Әдейілеп жасалса да, қызметтік қателік болса да, болған жайтқа Ұлттық қауіпсіздік комитеті жауапты. Ендігі кезекте бізге тергеу нәтижесін шыдамдылықпен күту қалды.
– Өзіңіз білесіз, кез келген жанжалдың тригеррі болады. Бұл жанжалдың тригеррі жоғарыда айтылған сұйытылған газ бағасының өсуі деп айтуға бола ма?
– Конфликтілер мен қақтығыстар – кез келген қоғам үшін қалыпты жағдай. Ал қақтығыстарды деструктивті күштердің пайдаланып, олардың реттелуі ел үшін осындай қайғылы жағдайға әкеліп соғуы – мүлдем басқаша мәселе.
Наразылық ешқашан күтпеген жерден пайда болмайды. Әрқашан оның бастапқы индикаторлары мен көрсеткіштері болады. Біздің соңғы зерттеулеріміз көпшіліктің наразылығын тудыратын бағаның өсуі, инфляция, жұмыссыздық сияқты әлеуметтік-экономикалық сипаттағы өткір мәселелер болғанын дәлелдеді. Бұл мәселелерді наразы топ өкілдері алғашқы күннен көтерді. Ал сұйытылған газ бағасының қымбаттауы тек конфликтіге түрткі болды. Мәселен, алматылықтарды дәл осы мәселе алаңдатты ма?
Мұның барлығы конфликтілердің терең себептерін елемеуден туындап отыр. Бұл күндері көшеге кедейлік шегінен төмен өмір сүретіндер мен саяси белсенділіктің экстремистік түрлеріне бейім азаматтар қатысты.
Менің ойымша, мұндай оқиға бүгін болмаса ертең болатын еді. Алайда наразылық осындай зорлық-зомбылық формаларына трансформацияланып, соңы трагедияға айналады деп ешкім күтпеген сияқты.
– Бүліктің еліміздің бірнеше қаласында бір уақытта өтуіне, оған бұрын-соңды болмаған көп адамның қатысуына қандай факторлар ықпал етті деп ойлайсыз?
– Қазақстандағы наразылық білдірушілердің өңірлік деңгейде өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың бой көрсетуіне әртүрлі қоздырғыш факторлар ықпал етеді. Біз экономикалық талаптармен басталған митингілердің тез арада саяси талаптары бар митингіге айналып кететінін көрдік. Бұл жерде халық санасында наразылыққа деген көзқарасының өзгеруі сияқты факторды ескеруіміз керек.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы қабылданды. Адамдар қашанда өздерін толғандырған мәселелерді айтқысы келеді. Бірақ аймақтарда олардың жанайқайына ешкім құлақ түрмейді. Әлеуметтік желі арқылы да әкімдердің көпшілігінің халықпен қалай байланыс орнататынын көруге болады. Оларда кері байланыс жоқ. Егер жергілікті билік өкілдеріне сенім жоғары болса, олар сол беделімен-ақ наразы топқа басу айта алар еді.
Ал бізде әкімдердің кейбірінің наразы топ алдына шығуы жағдайды тіптен ушықтыра түсті. Бұл мәселеге Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та Парламент Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінде айрықша назар аударды.
Демек, бізде билік пен қоғам арасындағы диалогтың тиімділігі төмен деңгейде. Сонымен қатар осы жағдайда дау-жанжалдың алдын алуда саяси топтардың, басқа да үкіметтік емес ұйымдардың рөлін көре алмадық.
– Бүлікке шеттен келген содырлардың да қатысқаны жайында көп айтылып жатыр. Расында, қандықол қарақшылар жантүршігерлік қылмыс жасады. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің басын кесіп алу фактісі де тіркелді. Бұл қылмыстар қарапайым алматылықтардың қолымен жасалды ма? Әлде бұл содырлардың ісі ме? Көп жағдайда кейінгісіне сілтеп, біз өз азаматтарымызды ақтауға күш салып жатқан жоқпыз ба?
– Тәжірибе мен зерттеулер көрсеткендей, қазақстандықтардың басым бөлігі өз мәселелерін шешу кезінде зорлық-зомбылыққа бармайды және заңсыз әдістерді де қолдануға бейім емес. Қақтығыс ең жоғары деңгейде болғанда эскалация сатысына өткен нақты субъектілерді көрсету әрқашан қиын. Бірақ алматылықтар зорлық-зомбылық көрсетілгенін көрді. Ал ол істің барлығын қылмыс жасау тәжірибесі жоқ адамдар жасай алмайды. Ал сіз айтқан ауыр қылмысты жасағандар үшін мұндай қаныпезерлік әдеттегі әрекеттің бірі болуы мүмкін. Мұнда соңғы жауапты тергеу органдары беруі керек деп ойлаймын. Қоғам кім болса да, кінәлілердің лайықты жазалануын күтіп отыр.
– Дәл қазір кризис менеджмент ауадай қажет. Үкіметтің жаңа құрамы да жасақталды. Жаңа саяси-экономикалық реформалар да қабылданып жатыр. Аталған шаралар елдегі күрделі жағдайды шешуге қаншалықты ықпал ете алады?
– Мемлекет басшысы ұсынған барлық реформалар елдің дамуына бағытталған. Бірақ мәселе реформалардың мақсаттары мен оны жүзеге асыру әдістері арасындағы қарама-қайшылықта. Зерттеулеріміз қазақстандықтар елдегі басты проблемалардың қатарына нашар мемлекеттік басқаруды, сыбайлас жемқорлықты жатқызатынын көрсетті.
Мемлекет басшысы Парламент Мәжілісінің отырысында осы бір қиын сәттен шығу туралы өзінің көзқарасын жариялады. Сол жолы ұсынылған реформаларды сәтті жүзеге асыруда Үкіметтің үйлесімді жұмысы қажет. Мұндағы ең басты мәселе жүргізіліп жатқан реформалардың ел азаматтарының көңілінен шығуы болып отыр.
Сонымен бірге конфликт жағдайларын тудыратын факторлар, әсіресе деструктивті салдарға әкелетін жағдайларды ерте анықтау, туындаған конфликтілердің даму динамикасы, конфликтілердің сипаты, оларды ауыздықтау, реттеу мәселелері де назардан тыс қалмағаны жөн. Біз конфликтофобиядан арылуымыз қажет. Осындай сәтте арағайындық жасай алатын білікті мамандар да керек. Қазір әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану кафедрасы Қазақстандағы алғашқы кәсіби конфликтологтарды дайындау ісіне белсене кірісіп кетті.
– Жанжал кезінде халықтың Үкіметке, Үкіметтің қоғамға сенімі жоғалатынын жасыра алмаймыз. Сол секілді қарапайым азаматтар құқық қорғау органдарына да сенімсіздік танытып жатыр. Осы жағдайда не істеуге болады?
– Шынында, соңғы жылдары халықтың билік органдарына сенім деңгейі төмендеп кетті. Ал құқық қорғау органдарына сенім осы институттың өз азаматтарын қорғау қабілетінен туындайды. Бірақ мен жалпылама айтқым келмейді. Соңғы жағдайлар кезінде олар бізге өз азаматтарын қалай қорғай алатынын көрсетті. Алматылықтар полиция бөлімінің ғимаратын басып алмақ болған бүлікшілердің шабуылына полицейлердің қалай тойтарыс бергенін өз көзімен көрді.
Мемлекет басшысы да ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бүкіл жүйесін түбегейлі қайта құруды басты стратегиялық міндет ретінде қойып отыр.
Осы орайда мен күштік құрылымдар тек конфликт салдарын жоятынын, ал олардың нақты себептері қалып кететінін айтқым келеді. Сондықтан азаматтардың наразылығын білдіретін неғұрлым заңды құрылымдар мен диалог алаңдары қажет.
– Әңгімеңізге рақмет.
