Қазақстан 2022 жыл басында әлемдік ақпарат айдынындағы «басты тақырыптың» біріне айналды. Қазақ елінде не болып жатқанына қызығушылық танытпаған белді шетелдік ақпарат құралы қалмады. Демократиялық журналистиканың мызғымас қағидасы бар: бейтарап болу, бір тараптың жетегінде кетпей, әр жаққа тең қарау, сенімді ақпарат көздеріне ғана сүйену, тек нақты фактілерге жүгіну. Қынжылтатыны сол, әсіресе, батыстық БАҚ-та бұл қағидат аяқасты етілді. Елде тұрақтылық орнатуға күш салып жатқан билікті біржақты жамандау, тіпті жала жауып, қаралау басым.
Шетелдік ақпарат құралдары бір-бірімен жарысып, жаңа аудитория мен қаралым жинау жолында фейк пен қауесетті басудан да арланбады. Бұл ретте олар осы мақсатта әдейі құрылған Телеграмм-арналарға, әлеуметтік желідегі алыпқашпа ақпаратқа сүйеніп жатты.
Дегенмен салмақты басылымдар Қазақстандағы оқиғаларды қалай көрсетуде, қалай бағалауда?
Британдық BBC арнасы республикадағы «Қаралы қаңтар» оқиғаларын суреттегенде билікті көбірек сынауға бейім болғаны аңғарылады. Оның журналистері, әсіресе посткеңестік, мұсылман, Азия елдерін сынағанды ұнататын аудиториясының ығына жығылғандай. Мысалы, тәртіпсіздіктер кезінде қаза тапқан тәртіп сақшылары, әскерилер туралы бір жолмен ғана айтып, сюжеттердің қалған бөлігін күш құрылымдардың аяусыз әрекет еткеніне арнады.
Әйтсе де, BBC тілшілері бүліктер аяқталып, қалада тәртіп орнағаннан кейін Алматыны аралаған, оқиғаларға қатысты қарапайым халықтың пікірін білген. Көшедегі адамдар қарсылық шараларының қалайша тез барлық өңірге таралып, тосқауылсыз зорлық пен тонауға ұласқанына таңданады. Респонденттердің кейбірі билік әу бастан қатал қимылдауы керек еді деген пікірін жеткізді. Біраз адам тәртіп орнату кезінде жазықсыз адамдардың жазым болғанына қайғырды.
«Мен наразылыққа шыққандардың талабын түсінемін, біздің жалақыларымыз өсетін емес, баға болса, бар салада қымбаттап барады. Алайда бұзақылық пен мародерлікті тыю керек, одан қарапайым адамдар мен бизнес зардап шегеді», – деген алматылық 22 жастағы аспаз жігіттің үндеуін еуропалық аудиториясына жеткізді BBC.
Германияның федералдық мемлекеттік телевизиялық және радиохабар тарату арнасы – Deutsche Welle Қазақстанға қатысты соңғы сараптамасын «Еуропарламент Қазақстандағы оқиғалар туралы не ойлайды?» деген тақырыппен 20 қаңтарда жариялады.
«Еуропалық Одақ Қазақстанда не болғаны және бейбіт наразылық шараларының қалайша тәртіпсіздікке ұласып кеткені жайында байлам жасауға асығар емес. Сондықтан ЕО халықаралық тергеп-тексеруді талап етіп отыр. Ресейден айырмашылығы, Еуроодақ Қазақстандағы оқиғалар кезінде ешқандай рөл атқарған жоқ. Бірақ бұл оқиғаларды ЕО назардан тыс қалдыра да алмайды», – дейді DW.
ГФР-дің жетекші ақпарат құралы Еуропарламенттегі сәрсенбінің түнінде өткен дебаттарда Еурокомиссияның атынан сөйлеген, денсаулық сақтау мәселелері жөніндегі еурокомиссар Стелла Кириакидестің сөзін келтірді.
«Саясаткер 2 қаңтарда басталған бейбіт протесттер мен одан кейін өршіген тәртіпсіздік пен зорлық-зомбылықтың аражігін нақты айырып алу қажетін атап өтті. «Айқындалған картина куәландырып отырғандай, жақсы қаруланған және жаттығудан өткен экстремистік топтар бейбіт демонстранттарды ығыстырып, бастаманы өз қолына алды. Алайда экстремистердің тұлғасы анықталмады, олардың ниеті түсініксіз болып қалды. Бұл топтар белгілі бір әскери, күш құрылымдарымен байланысты болуы мүмкін», – деп баса айтты Кириакидес», – деген DW қарсы тараптардың да ұстанымын білдіре келе Еуроодақтың Қазақстанға қатысты болашақ саясаты туралы байлам жасауға тым ерте деген С.Кириакидестің ұстанымымен келісті.
Неміс басылымдары Еуропарламенттің мүшесі, «Еуропаны жаңарту» партиясының өкілі Кристоф Грюдлердің мәлімдемесінен цитата келтіруде: ол Президент Тоқаевтың легитимділігін және саясаттағы суверенитетін Еуропада ешкім де жоққа шығара алмайтынына, бірақ енді бейбіт азаматтарға күш құрылымдарының зорлық-зомбылық жасауын тоқтатудың маңызды екеніне назар аудартты.
Reuters халықаралық агенттігі Қазақстандағы «Қасіретті қаңтар» оқиғаларын қазір «отын бағасын көтеруден туындаған тәртіпсіздіктер» деп ұстамдырақ бағалауда. Кейінгі жаңалықтарында осы ұғымды қолданады. Әйтпесе, бұған дейінгі репортаждарында батыстық өзге ақпарат құралдары қатарында «көтеріліс», «заманақыр», «апокалипсис» секілді әсірелеу сөздерін пайдаланған-тын. Рейтер ҚР Бас прокуратурасының қылмыстық қудалау қызметінің басшысы Серік Шалабаевқа сілтеме жасай отырып, елдегі бейберекетсіздіктер кезінде 225 адамның, соның ішінде 19 күш құрылымы қызметкерінің қаза тапқанын хабарлады. Оның мәліметінше, «күш құрылымдары атып тастағандар арасында бейбіт тұрғындар да, қарулы «бандиттер» де бар», алайда құзырлы органдар әлі күнге олардың қаншасы жазықсыз, қаншасы лаңкес екенін ажыратып, нақты үлесін айта алмай отыр».
«Бұрынғы кеңестік республиканың бүкіл өңірін қамтыған тәртіпсіздіктерге 50 мыңдай адам қатысқан. Ұсталғандардың ұрып-соғуға, азаптауға қатысты шағымы артқан соң Президент Тоқаев сенбіде полицияға асыра сілтеуге жол бермеуді тапсырды және прокуратураны ауыр қылмыс жасамағандарға жұмсақтық танытуға шақырды», – деп жазады Reuters.
Америкалық The New York Times «Қайғылы қаңтар» оқиғалары америкалық истеблишментті аң-таң еткенін айтады. «Ресей мен Қытай арасында қысылған, теңізге шығар жолы жоқ әлемдегі ең ірі мемлекет, аумағы бүкіл Батыс Еуропадан үлкен, 19 млн ғана халқы бар Қазақстан күні бүгінге дейін тұрақсыздық жайлаған осы өңірдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың аралы ретінде қарастырылып келген. Наразылық шараларының маңызы сол, Қазақстан Ресеймен байланысты: ал оның президенті В.Путин бұл елді Ресейдің егізіне айналдыруға, оның экономикалық және саяси жүйесі Ресейге ұқсас болуына, сөйтіп, ресейлік ықпалдан шыға алмауына қол жеткізуге ынтық», – деп түйін түйе келе, Қазақстанның АҚШ үшін аса маңызды екеніне екпін түсіріп, оны дәйектейді.
Ұлыбританияның The Guardian күнделікті газеті «тәртіпсіздіктердің толық тарихы қазақстандықтардың көпшілігі үшін зорлық-зомбылық ошағына айналған Алматыны сол күндері жапқан қалың тұмандай бұлыңғыр болып қалғанын» жеткізді.
«Сол күндері адамдар нақты ақпарат ала алмады, себебі интернеттің ағытылып тастауы салдарынан бірнеше қайғылы күн ішінде сыртқы әлеммен байланыс үзілді. Қала көшелерінде әскери машиналар сабылды. Үкіметтік ғимараттар жанды. Ал мемлекеттік телеарналар «бандиттер мен терроршылардан» қауіп-қатер төніп тұрғанын тоқтаусыз хабарлап, олардың аяусыз жойылатынын жариялап жатты. Қазір елде тәртіп орнатылды, интернет қалпына келтірілді. Бірақ жауабы жоқ сұрақ көбеймесе, азаймаған. Бір нәрсе айқын: табиғи ресурстарға бай орталықазиялық мемлекет – Қазақстан туралы көптеген ескі түсініктердің бәрі енді теріске шығарылды, мәнін жоғалтты», – деп жазады Гардиан.
Испанияның беделді саяси газеті El Pais «Әзірге Қазақстандағы оқиғалар туралы байлам жасауға ерте. Бұл елде наразы топтардың билік өкілдерімен қақтығысы, тәртіпсіздіктер бұрын да болған», – дегенге келтірді.
Жалпы, шетелдік ірі ақпарат құралдарының сюжетін қарап, мақалаларын оқығанда бір жайт көзге анық түседі: Батыста тәуелсіздіктің 30 жылдығында Қазақстанның қандай даму жолынан өткенін бүге-шігесіне дейін білетін сарапшы жоқ. АҚШ-тың, Еуропа елдерінің журналистері тартқан жергілікті сарапшысымақтар «бұрынғы кеңестік республика», «көптеген ұлттардан тұрады», «мұсылман ел» деген стереотиптерді қолданады немесе «мен бәленбай жыл бұрын Қазақстанда болғанмын» деп сонда көргенін әңгімелеп кетеді. Сондықтан батыстық БАҚ сарапшы ретінде қазақстандық оппозиция өкілдерін, тіпті қатардағы журналистер мен блогерлерді тартуда. Олар өз өкпе-наздарын айтуға бейім.
Тағы бір жайт, Ұлыбритания, Еуропа және АҚШ-тың бірқатар басылымдары Қазақстандағы бейберекетсіздіктерге арналған мақалаларында Қырғыз Республикасындағы революция кезіндегі фотоларды басты. Қазақтардың көшеде қалпымен айыр қалпақ киіп жүрмейтінін білмейтін болса керек.
Қалай болғанда да, шет мемлекеттердің билігі де, қоғамы да әлі күнге нақты бір ұстанымға келе алмағаны байқалады. Ендеше халықаралық қоғамдастықтың пікірін өз жағына аударуға Қазақстан билігінің мүмкіндігі бар. Бұл ретте СІМ-нің шетелдік журналистермен бір рет кездесіп, қоя салғаны қайран қалдырады. Мұндай жағдайда Үкіметтің сыртқы саясат пен ел имиджіне жауапты құрылымдары да, Орталық коммуникациялар қызметі де неге әлемдік БАҚ үшін күн құрғатпай, баспасөз мәслихаттарын өткізбейтіні, жақсы дайындалған, мемлекет ұстанымын дәйектей алатын шешен спикер-сарапшыларды, тіл білетін «Болашақ» түлектерін ұсынып, ақпарат айдынындағы күн тәртібін қалыптастыруды өз қолына ала алмай отырғаны түсініксіз.
Неміс басылымдары Еуропарламенттің мүшесі, «Еуропаны жаңарту» партиясының өкілі Кристоф Грюдлердің мәлімдемесінен цитата келтіруде: ол Президент Тоқаевтың легитимділігін және саясаттағы суверенитетін Еуропада ешкім де жоққа шығара алмайтынына, бірақ енді бейбіт азаматтарға күш құрылымдарының зорлық-зомбылық жасауын тоқтатудың маңызды екеніне назар аудартты.
Reuters халықаралық агенттігі Қазақстандағы «Қасіретті қаңтар» оқиғаларын қазір «отын бағасын көтеруден туындаған тәртіпсіздіктер» деп ұстамдырақ бағалауда. Кейінгі жаңалықтарында осы ұғымды қолданады. Әйтпесе, бұған дейінгі репортаждарында батыстық өзге ақпарат құралдары қатарында «көтеріліс», «заманақыр», «апокалипсис» секілді әсірелеу сөздерін пайдаланған-тын. Рейтер ҚР Бас прокуратурасының қылмыстық қудалау қызметінің басшысы Серік Шалабаевқа сілтеме жасай отырып, елдегі бейберекетсіздіктер кезінде 225 адамның, соның ішінде 19 күш құрылымы қызметкерінің қаза тапқанын хабарлады. Оның мәліметінше, «күш құрылымдары атып тастағандар арасында бейбіт тұрғындар да, қарулы «бандиттер» де бар», алайда құзырлы органдар әлі күнге олардың қаншасы жазықсыз, қаншасы лаңкес екенін ажыратып, нақты үлесін айта алмай отыр».
«Бұрынғы кеңестік республиканың бүкіл өңірін қамтыған тәртіпсіздіктерге 50 мыңдай адам қатысқан. Ұсталғандардың ұрып-соғуға, азаптауға қатысты шағымы артқан соң Президент Тоқаев сенбіде полицияға асыра сілтеуге жол бермеуді тапсырды және прокуратураны ауыр қылмыс жасамағандарға жұмсақтық танытуға шақырды», – деп жазады Reuters.
Америкалық The New York Times «Қайғылы қаңтар» оқиғалары америкалық истеблишментті аң-таң еткенін айтады. «Ресей мен Қытай арасында қысылған, теңізге шығар жолы жоқ әлемдегі ең ірі мемлекет, аумағы бүкіл Батыс Еуропадан үлкен, 19 млн ғана халқы бар Қазақстан күні бүгінге дейін тұрақсыздық жайлаған осы өңірдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың аралы ретінде қарастырылып келген. Наразылық шараларының маңызы сол, Қазақстан Ресеймен байланысты: ал оның президенті В.Путин бұл елді Ресейдің егізіне айналдыруға, оның экономикалық және саяси жүйесі Ресейге ұқсас болуына, сөйтіп, ресейлік ықпалдан шыға алмауына қол жеткізуге ынтық», – деп түйін түйе келе, Қазақстанның АҚШ үшін аса маңызды екеніне екпін түсіріп, оны дәйектейді.
Ұлыбританияның The Guardian күнделікті газеті «тәртіпсіздіктердің толық тарихы қазақстандықтардың көпшілігі үшін зорлық-зомбылық ошағына айналған Алматыны сол күндері жапқан қалың тұмандай бұлыңғыр болып қалғанын» жеткізді.
«Сол күндері адамдар нақты ақпарат ала алмады, себебі интернеттің ағытылып тастауы салдарынан бірнеше қайғылы күн ішінде сыртқы әлеммен байланыс үзілді. Қала көшелерінде әскери машиналар сабылды. Үкіметтік ғимараттар жанды. Ал мемлекеттік телеарналар «бандиттер мен терроршылардан» қауіп-қатер төніп тұрғанын тоқтаусыз хабарлап, олардың аяусыз жойылатынын жариялап жатты. Қазір елде тәртіп орнатылды, интернет қалпына келтірілді. Бірақ жауабы жоқ сұрақ көбеймесе, азаймаған. Бір нәрсе айқын: табиғи ресурстарға бай орталықазиялық мемлекет – Қазақстан туралы көптеген ескі түсініктердің бәрі енді теріске шығарылды, мәнін жоғалтты», – деп жазады Гардиан.
Испанияның беделді саяси газеті El Pais «Әзірге Қазақстандағы оқиғалар туралы байлам жасауға ерте. Бұл елде наразы топтардың билік өкілдерімен қақтығысы, тәртіпсіздіктер бұрын да болған», – дегенге келтірді.
Жалпы, шетелдік ірі ақпарат құралдарының сюжетін қарап, мақалаларын оқығанда бір жайт көзге анық түседі: Батыста тәуелсіздіктің 30 жылдығында Қазақстанның қандай даму жолынан өткенін бүге-шігесіне дейін білетін сарапшы жоқ. АҚШ-тың, Еуропа елдерінің журналистері тартқан жергілікті сарапшысымақтар «бұрынғы кеңестік республика», «көптеген ұлттардан тұрады», «мұсылман ел» деген стереотиптерді қолданады немесе «мен бәленбай жыл бұрын Қазақстанда болғанмын» деп сонда көргенін әңгімелеп кетеді. Сондықтан батыстық БАҚ сарапшы ретінде қазақстандық оппозиция өкілдерін, тіпті қатардағы журналистер мен блогерлерді тартуда. Олар өз өкпе-наздарын айтуға бейім.
Тағы бір жайт, Ұлыбритания, Еуропа және АҚШ-тың бірқатар басылымдары Қазақстандағы бейберекетсіздіктерге арналған мақалаларында Қырғыз Республикасындағы революция кезіндегі фотоларды басты. Қазақтардың көшеде қалпымен айыр қалпақ киіп жүрмейтінін білмейтін болса керек.
Қалай болғанда да, шет мемлекеттердің билігі де, қоғамы да әлі күнге нақты бір ұстанымға келе алмағаны байқалады. Ендеше халықаралық қоғамдастықтың пікірін өз жағына аударуға Қазақстан билігінің мүмкіндігі бар. Бұл ретте СІМ-нің шетелдік журналистермен бір рет кездесіп, қоя салғаны қайран қалдырады. Мұндай жағдайда Үкіметтің сыртқы саясат пен ел имиджіне жауапты құрылымдары да, Орталық коммуникациялар қызметі де неге әлемдік БАҚ үшін күн құрғатпай, баспасөз мәслихаттарын өткізбейтіні, жақсы дайындалған, мемлекет ұстанымын дәйектей алатын шешен спикер-сарапшыларды, тіл білетін «Болашақ» түлектерін ұсынып, ақпарат айдынындағы күн тәртібін қалыптастыруды өз қолына ала алмай отырғаны түсініксіз.
