Демократияны дамудың діңгегі еткен елдерде азаматтардың мемлекеттік органдар қабылдайтын кейбір орынсыз шешімдерге петиция арқылы қарсылық білдіру дағдысы қалыптасқан. Форматына қарай кейде оффлайн, енді бірде онлайн режимде жарияланатын петициялар билікке бұқараның базынасын жеткізуді мақсат етеді. Ал бұл тәжірибе қазақстанда жемісін бере ме?
Қазақстанда онлайн петицияларға арналған бірыңғай платформа құру идеясы осыдан 6 жыл бұрын ұсынылғанымен, оны іске асыруға ниеттілер табыла қоймады. Азаматтарды толғандыратын мәселелерді талқылаудың электронды алаңын жасау туралы бастаманы «Қазақстан-2050» қоғамдық қозғалысы ұсынған. Бастамашыл топ петицияны қолдауды электронды цифрлық қолтаңба арқылы жүзеге асырып, оның құқықтық негізін қамтамасыз етуге болатынын айтқан. Тиісті алгоритмге сай жеткілікті қол жинаған петицияларды сарапшылар мен халық қалаулылары бас қосқан жиында талқылап, нақты шешімдер қабылдануы да керек болған. Алайда сол тұстағы Үкімет азаматтық қоғаммен кері байланыс орнатудың мұндай тәсілін керек деп таппаған сыңайлы. Тәп-тәуір бастама аяқсыз қалды.
Тек 2020 жылы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Президент Үкімет мүшелеріне онлайн петицияларға арналған бірыңғай портал құрып, оның құқықтық-нормативтік базасын жасауды тапсырды. Арада 1 жылдан астам уақыт өтсе де, әлгі портал іске қосылмады. Жауапты министрлік (Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі) өкілдері Президент тапсырмасындағы портал жұмысының жолға қойылмауын тиісті құқықтық құжаттың қабылданбағанымен байланыстырады.
Сең қозғалды
Алайда азаматтардың Үкіметтің онлайн петицияға арналған платформаның іске қосуын күтуге шыдамы жетпеген сияқты. Өз күштерімен түрлі сайт ашып, петицияларды белсенді жариялай бастады. Соның ішінде ең ерекше көзге түсетіні egov.press сайты. Ең алғашқы петициясы былтыр қазан айында жарияланған платформада күні бүгінге дейін ірілі-ұсақты 45 әлеуметтік мәселе көпшіліктің талқысына салыныпты. Оның арасында 300 мыңнан астам азаматтың қолын жинаған петициялар да бар. Ең қызығы, петициялардың 60 пайызы «Қаңтар трагедиясынан» кейін жарияланған екен. Ал бұл платформадағы ең көп қол жинаған мәселелердің қатарына утилизациялық алымға түбегейлі тыйым салуды, әйелдердің зейнет жасын 55-58 жасқа дейін төмендетуді, бала күтіміне байланысты жәрдемақыны 3 жасқа дейін ұзартуды жатқызуға болады. Аталған мәселелер бойынша жарияланған петициялардың барлығы 100 мыңнан астам қол жинаған. Сайттан облыс, аудан әкімдерінің отставкасын талап еткендердің де жазбасы кезігеді.
Әкімдердің отставкасын талап еткен петицияны жариялаумен otinish.kz/ru сайты да көпшіліктің назарын аударды. Бас-аяғы 4 петиция ғана жарияланған сайтта Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаевтың отсавкасы туралы жазбаға 26 556 адам қол қойыпты. Бұл сайттың да белсенділігі «Қаңтар трагедиясынан» кейін арта түскен.
Әрине, елімізде онлайн петицияларды жариялап, енді-енді көзге түсе бастаған бейресми ресурстар арқылы бұқараның базынасы билікке жетеді деп айту қиын. Әрі бұл платформаларды ұйымдастырушылардың көздеген мақсаты мен қалауы жайында кесімді пікір айту да оңай емес. Сонда да азаматтарға көкейіндегісін ортаға салып, өзекті мәселелерді шешуде қол жинауға шақыратын тетіктің іске қосылуын ашықтық пен жариялылықтың алғашқы қадамы ретінде қабылдадық. Әрі «Қаңтар трагедиясы» қоғамдағы келген мәселені назардан тыс қалдыруға болмайтынын көрсетті. Сондықтан да онлайн петицияларға арналған платформалардың көптеп ашылуы қуантады. Бұл орайда мемлекет тарапынан да арнайы ресурсты іске қосу да артық болмайды. Ең бастысы, Үкімет халық жариялаған петицияларға дер шағында үн қатып, жедел шешім қабылдай алса жеткілікті.
Саясаттанушы Асхат Қасенғали петицияны халықтың өз ойын билікке жеткізудің бірден-бір жолы деп санайды. Сондықтан мемлекет халық көтерген ұсыныстың конституциялық, саяси, экономикалық, идеологиялық жақтарын қарап, конструктивті диалогке дайын болғаны жөн.
– Осы уақытқа дейін Қазақстанда жарияланған петицияларда көтерілген қандай да бір мәселенің шешілгенін көрмеппін. Сондықтан әзірге петицияны бізде «Халықты не толғандырады?» деген сауалдың деңгейінде ғана қарастырады.
Қазір онлайн петицияларға арналған платформаны жасақтау мәселесі жиі көтеріліп жүр. Мұнда петицияларға арналған арнайы ресурс жасақтап, оның танымалдылығын арттыруға күш салғанды жөн деп білемін.
Сонда да болса уақыты келіп, Үкімет тарапынан жарияланған петициялар бойынша шешімдер қабылдана бастағанда мемлекеттік және ұлттық мүддеге қарсы күштердің өз мақсаттарын іске асыруға талпыну қаупін жоққа шығару болмайды. Мемлекет бұл мәселені де мұқият ойластыруы керек, – дейді саясаттанушы.
Тыңдар құлақ табылғанда
Ал халық үніне құлағы түрік жүретін кейбір елдер де петиция көп мәселенің қарапайым бұқараның бас пайдасына шешілуіне ықпал етеді. Мұндағы change.org, Avaaz сияқты танымал онлайн платформалардың рөлін атап өтпеске болмайды Осыдан дәл 15 жыл бұрын іске қосылған change.org сайты қолданушыларының саны бүгінде 300 миллионға жуықтайды. Бірер жыл бұрын дәл осы сайттағы онлайн петиция кезінде 375 мың адам Байкал итбалығын браконьерлерден қорғау талабын қойды. Нәтижесінде, Байкалда итбалықты аулауға тыйым салынды. Сонымен бірге аталған платформадағы индонезиялықтардың талабы бойынша билік пластикалық қалдықтарды азайту бойынша кешенді шаралардың легін қабылдады. Ал Жапонияда 21 мың қол жинаған петицияның нәтижесінде косметикалық тауарларды әуелі жануарларға сынап көру тәжірибесі тоқтатылды. 2013 жылы миллиондаған испандық жемқорлыққа жол берген Премьер-министр бастаған халықтық партия шенділерінің отставкасына қол жеткізді. Ал АҚШ-та 2,2 миллион адам change.org сайты арқылы қол жинап, биліктен 17 жастағы афроамерикалықты атып тастаған полицейді жауапкершілікке тартуды талап етті. Оған дейін бірнеше сот процесінен кейін қандықол тәртіп сақшысының ақталып, бостандыққа шыққаны хабарланған еді.
Сондай-ақ Avaaz сайты да 10 жылдың ішінде ғаламдық мәселелерге тұтас адамзаттың назарын аударатын платформаға айнала алды. Бүгінде бұл сайт арқылы 17 тілде онлайн петиция жарияланады. Оған әлемнің 194 еліндегі 70 миллионға жуық адам үн қатуға құқылы. Дәл осы платформаның көмегімен интернетті билік тарапынан бақылауға алу және ондағы сөз бостандығын шектеу мәселесі шешімін тапты. Атап айтқанда, 5 жылдық күрестен кейін АҚШ Конгресі үкіметке кез келген сайтты жауып тастауға рұқсат беретін заң жобасынан бас тартты. Кейіннен Еуропарламентте интернеттегі сөз бостандығын шектеуге қатысты келісімді қабылдамай тастады.
Сонымен бірге онлайн платформа қолданушыларының қалауымен Үнді және Тынық мұхиттарында теңіз қорығы ұйымдастырылды. Азаматтық қоғам өкілдерінің бұл қалауын АҚШ пен Ұлыбритания билігі орындады.
Бұдан бөлек, Avaaz сайтының Бразилиядағы белсенділері де петициялар арқылы жемқорлыққа жол берген мемлекеттік қызметшілерді қайта билікке келуіне тыйым салатын заңды қабылдатты. Қазір Avaaz сайтындағы белсенді бразилиялықтардың үлесі 20 миллионға жуықтайды. Осыдан-ақ жергілікті халықтың билікке ықпал етудегі онлайн петицияларға үлкен сенім білдіретінін аңғару қиын емес.
Әлемді былай қойғанда, көршілес елдерде де халықтың қалауына құлақ асудағы онлайн платформа түзу тәжірибесі көп нәрсені айғақтайды. Мәселен, Өзбекстанда 2018 жылы Mening fikrim (Менің пікірім) деп аталатын портал іске қосылды. Порталға ұжымдық өтініш түскен сәттен оның заңдылығы тексеріледі. Азаматтардың мәселесіне Парламент назар салуы үшін петицияға кемінде 10 мың адам қол қоюы керек. Екі жыл ішінде ала шапанды ағайындардың заң шығарушы органдары 7 петицияны қараған екен. Ал 2 петиция жергілікті жерде қаралып, өз шешімін тапқан.
Ресейде де «Российская общественная инициатива» (www.roi.ru) порталы жұмыс істейді. 7 жыл ішінде порталдағы 19 петиция ғана 100 мың қол жинап, жеткілікті шектен асқан. Алайда сараптау комиссиясы олардың 17-сіне қарауға ешқандай негіз жоқ деген байлам жасаған.
P.S.
Бір ескеретін жайт, әлем елдерінің көбінде билік онлайн петициялардың заңдылығына күмәнмен қарайды. Олар қол қоюда тек электронды пошта ғана талап етілетіндіктен, бұл іске боттар белсенді тартылуы мүмкін деген пікірде. Сәйкесінше, Президент тапсырмасымен онлайн петицияға арналған платформаны әзірлеп жатқан біздің Үкімет осы мәселені де қаперде ұстағаны жөн. Сонымен бірге әр петицияны саралау, құқықтық негізін де мұқият ойластыру билік пен бұқара арасындағы берік байланысқа негіз болғалы тұр.
