Нақақтан жалалы болып, ауыр айып арқалаған кісіге араша түсудегі адвокаттардың еңбегі ерен. Әйтсе де, айыптаушы тараппен тең дәрежеде таласқа түсе алатын білікті заңгерлерге ақы төлеуге екінің бірінің шамасы жетпейді.
Адвокат жалдауды қалтасы көтермейтіндер мемлекет кепілдік беретін заң көмегін пайдалана алады. Дегенмен қазына қаржысынан қорғауындағы кісінің кінәсіздігін дәлелдеуі керек заңгерлердің біліктілігіне күмәнмен қарайтындар көп. Ал адвокаттар алқасының бұған қарсы өз уәждері бар.
Әсіресе, қаңтар оқиғасы кезінде жаптым жала, жақтым күйенің құрбаны болғандар мемлекет кепілдік беретін заң көмегінің сапасына көптеп күмән келтірген. Ақысын мемлекет төлейтін адвокаттардың өз ісіне жүрдім-бардым қарағаны туралы шағымдар Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Эльвира Әзімоваға түскен екен.
– Мемлекет кепілдік берген заң көмегі көбіне тергеу судьясы бұлтартпау шарасы туралы шешім шығарғанға дейін алғашқы ұстаулар кезінде көрсетіледі. Маған мемлекет кепілдік берген заң көмегі аясында заңгерлік көмек ұсынатын адвокаттардың жұмысына қатысты шағымдар уақытша ұстау изоляторларына болғанымда түсті. Ондай шағымдар адвокаттар алқасы мен Әділет министрлігіне түспеген. Өздері істі болып қамауда отырған соң және құқықтық енжарлығы мен құқықтық сауатсыздығынан олар заңгерлердің үстінен шағымданған, – дейді Эльвира Әзімова.
Адам құқықтары жөніндегі омбудсмен сын сағатында қорғалушыларының сенімін жоғалтқандар күллі адвокаттардың да беделін түсіргенін атап өтті. Әрі заңгерлік көмектің бұл түрін мемлекет ұсынады. Демек, күдікке ілінген азаматтың құқығының аяқасты болмауы үшін шыр-пыр болатын адвокаттың өз ісіне атүсті қарауы мемлекеттің гуманистік рөлін жоққа шығаруы мүмкін.
Алайда елдегі адвокаттар алқасы мұндай ауыр айыптаумен келіспейді. Әрі тегін заңгерлік қызметтің сапасына қатыстың мәселенің тым тереңде жатқанын алға тартады. Республикалық адвокаттар алқасының төрағасы Айдын Бикебаев құқық қорғаушылардың қандай жағдайда болмасын Конституцияда бекітілген миссиясына жауапкершілікпен қарайтынын атап өтті. Мемлекет кепілдік берген заң көмегі жүйесіне қатысатын заңгерлердің қызметінің тиімділігін адвокаттар алқасы жеке бақылауына алған. 10 қантарда әр облыс орталығында адвокаттар алқасының жедел желісін іске қостық. Оқиғалардан кейін мыңдаған адамға көмек көрсетілді. Бұл көмектің басым көпшілігі үшін ақы да алмадық.
Бүгінде адвокаттар алқасына қантар оқиғасына байланысты 2 адвокаттың үстінен арыз түсті. Оны тексеріп жатырмыз. Қорытынды шешімді тәртіптік комиссия қабылдайды. Былтыр 180 адвокат тәртіптік жазаға тартылды. 13 адвокат тәртіптік комиссияның шешімімен адвокатурадан шығарылды, – дейді Айдын Бикебаев.
Адвокаттар алқасы төрағасының мәліметінше адвокаттарды тәртіпке салудан бөлек мемлекет кепілдік берген заң көмегінің сапасына әсер ететін факторлар жеткілікті.
Бұл жүйе аясында жұмыс істейтін адвокаттарға төленетін ақы тым төмен. Адвокаттардың еңбекақысы оның процеске қатысқан минутына байланысты болады. Бір істі жүргізу кезінде адвокатқа бар болғаны 5-10 минутқа ғана ақы төленеді. Сондағы алатыны 300-500 тенге. Адвокат жолына бұдан көп жұмсайды. Орта есеппен санағанда 1 істі соңына жеткізген заңгер 20 мың теңге табыс табуы мүмкін. Ал 1 адвокат айына осындай 4 іске қатысады, – дейді Айдын Жолшыұлы.
Мұнан бөлек дәл осы бағдарламаға қатысатын адвокаттар процессуалдық оппоненттеріне тәуелді болуы да өзекті мәселе саналады. Себебі қаламақысын алуы үшін олар тергеушінің қолы қойылған қаулы алуы керек. Сондықтан адвокаттар көп жағдайда істі қарап, күдіктіні қорғау кезінде адвокат тергеушіге тегеурінді қарсылық көрсете алмауы мүмкін. Демек, бұл жүйе де өзгертуді қажет етеді.
Сондай-ақ соңғы уақытта құқық қорғау органдары қызметкерлерінің мемлекет кепілдік берген адвокаттарды өздері таңдап алу фактілері жиілеген. Әрине, мұндай мүмкіндік берілген соң олардың өздерінің айтқанымен жүретін заңгерлерді таңдап алатыны түсінікті. Заң бойынша тергеушілерге мұндай мүмкіндік беруге болмайды. Олар іске қажетті адвокаттарды арнайы электрондық жүйе арқылы немесе аймақтық адвокаттар алқасы арқылы тартуы тиіс.
Аталған мәселелер адвокаттардың мемлекет кепілдік берген заң көмегі аясында жұмыс істеуіне құштарлығын азайтқан. Мәселен, республикалық адвокаттар алқасының мәліметінше 2 жыл бұрын елдегі адвокаттардың 62 пайызы осы бағдарламамен жұмыс істеген екен. Қазір олардың үлесі 31 пайызға дейін төмендеп кеткен көрінеді.
Әрине, білікті адвокаттардың бірінен соң бірінің бұл жүйеден бас тартуы мемлекет кепілдік берген заң көмегінің сапасына кері әсер ететіні анық. Сондықтан заңгерлердің алаңсыз, кедергісіз жұмыс істеуіне лайықты жағдай жасау сапаны қамтамасыз етудің алғышартына айналғаны жөн. Сәйкесінше, республикалық адвокаттар алқасы салада қордаланған көп мәселені арнайы жол картасын қабылдау арқылы шешуге ниетті.
Ал заңгер Әлімжан Жұбатқанов адвокаттардың қызметіне күмән келтіру құқық қорғау органдарын ақтап алу үшін жасалған болуы мүмкін деген пікірді қуаттайды.
Құзырлы органдар тарапынан қаңтар оқиғасына дейін де түрлі заңсыздықтар болып келді. Соңғы оқиғалар кезінде де Президенттің өзі тапсырма беріп, бақылауға алғаннан кейін жазықсыз қамалғандар босатылып жатты. Демек, бұл прокуратура органдары тарапынан тергеушінің әрекеті қадағаланбағанын көрсетеді.
Алайда сайып келгенде барлығы кінәні адвокаттарға аудара салды. Адвокаттар өз ісін заң аясында жүргізеді. Бірақ олардың уәжіне прокурорлар мен судьялар құлақ аспай, өз қалауын істейді, – деді Ә.Жұбатқанов.
Әрине, заңгер айтқандай адвокаттардың кәсіби біліктілігіне күмән келтіру арқылы өз бастарын арашалап алуға тырысуы құқық қорғау органдарының қазіргі әрекеті «суға кеткен тал қармайдының» кебі. Дегенмен жеме-жемге келгенде адвокаттарға төленетін ақының төмен болуы да істің сапасына әсер етеді. Бұл пікірді заңгер Әлімжан Жұбатқанов та жоққа шығара алмайды.
Мәселен, жақында бюджет тапшылығын сылтауратып салалық ведомство мереке, демалыс күндері күдіктіге араша түскен адвокаттардың ақысын 1,5 еселенген мөлшермен төлеу жүйесін алып тастады.
Оның үстіне төлем процестің ұзақтығына байланысты. Шыны керек кейбір процеске төленетін ақы адвокаттың сот ғимаратына дейінгі жолақысын ақтамайды. Осы жағдайдан кейін адвокаттар мемлекет кепілдік беретін заң көмегі аясында іске қатысқысы келмейді, – дейді заңгер.
Қалай десек те, мемлекет кепілдік берген заң көмегінің сапасын әлсіретуге болмайды. Мұны адвокаттарға берілетін төлемақының мөлшерін ұлғайту арқылы шешу – уақыттың еншісіндегі дүние. Алайда тергеушінің дәлел-дәйектер базасын жинаумен басталып, соттың үкім етуімен аяқталатын істің артында адам тағдыры жатқанын әсте естен шығаруға болмайды.
Мұнан бөлек дәл осы бағдарламаға қатысатын адвокаттар процессуалдық оппоненттеріне тәуелді болуы да өзекті мәселе саналады. Себебі қаламақысын алуы үшін олар тергеушінің қолы қойылған қаулы алуы керек. Сондықтан адвокаттар көп жағдайда істі қарап, күдіктіні қорғау кезінде адвокат тергеушіге тегеурінді қарсылық көрсете алмауы мүмкін. Демек, бұл жүйе де өзгертуді қажет етеді.
Сондай-ақ соңғы уақытта құқық қорғау органдары қызметкерлерінің мемлекет кепілдік берген адвокаттарды өздері таңдап алу фактілері жиілеген. Әрине, мұндай мүмкіндік берілген соң олардың өздерінің айтқанымен жүретін заңгерлерді таңдап алатыны түсінікті. Заң бойынша тергеушілерге мұндай мүмкіндік беруге болмайды. Олар іске қажетті адвокаттарды арнайы электрондық жүйе арқылы немесе аймақтық адвокаттар алқасы арқылы тартуы тиіс.
Аталған мәселелер адвокаттардың мемлекет кепілдік берген заң көмегі аясында жұмыс істеуіне құштарлығын азайтқан. Мәселен, республикалық адвокаттар алқасының мәліметінше 2 жыл бұрын елдегі адвокаттардың 62 пайызы осы бағдарламамен жұмыс істеген екен. Қазір олардың үлесі 31 пайызға дейін төмендеп кеткен көрінеді.
Әрине, білікті адвокаттардың бірінен соң бірінің бұл жүйеден бас тартуы мемлекет кепілдік берген заң көмегінің сапасына кері әсер ететіні анық. Сондықтан заңгерлердің алаңсыз, кедергісіз жұмыс істеуіне лайықты жағдай жасау сапаны қамтамасыз етудің алғышартына айналғаны жөн. Сәйкесінше, республикалық адвокаттар алқасы салада қордаланған көп мәселені арнайы жол картасын қабылдау арқылы шешуге ниетті.
Ал заңгер Әлімжан Жұбатқанов адвокаттардың қызметіне күмән келтіру құқық қорғау органдарын ақтап алу үшін жасалған болуы мүмкін деген пікірді қуаттайды.
Құзырлы органдар тарапынан қаңтар оқиғасына дейін де түрлі заңсыздықтар болып келді. Соңғы оқиғалар кезінде де Президенттің өзі тапсырма беріп, бақылауға алғаннан кейін жазықсыз қамалғандар босатылып жатты. Демек, бұл прокуратура органдары тарапынан тергеушінің әрекеті қадағаланбағанын көрсетеді.
Алайда сайып келгенде барлығы кінәні адвокаттарға аудара салды. Адвокаттар өз ісін заң аясында жүргізеді. Бірақ олардың уәжіне прокурорлар мен судьялар құлақ аспай, өз қалауын істейді, – деді Ә.Жұбатқанов.
Әрине, заңгер айтқандай адвокаттардың кәсіби біліктілігіне күмән келтіру арқылы өз бастарын арашалап алуға тырысуы құқық қорғау органдарының қазіргі әрекеті «суға кеткен тал қармайдының» кебі. Дегенмен жеме-жемге келгенде адвокаттарға төленетін ақының төмен болуы да істің сапасына әсер етеді. Бұл пікірді заңгер Әлімжан Жұбатқанов та жоққа шығара алмайды.
Мәселен, жақында бюджет тапшылығын сылтауратып салалық ведомство мереке, демалыс күндері күдіктіге араша түскен адвокаттардың ақысын 1,5 еселенген мөлшермен төлеу жүйесін алып тастады.
Оның үстіне төлем процестің ұзақтығына байланысты. Шыны керек кейбір процеске төленетін ақы адвокаттың сот ғимаратына дейінгі жолақысын ақтамайды. Осы жағдайдан кейін адвокаттар мемлекет кепілдік беретін заң көмегі аясында іске қатысқысы келмейді, – дейді заңгер.
Қалай десек те, мемлекет кепілдік берген заң көмегінің сапасын әлсіретуге болмайды. Мұны адвокаттарға берілетін төлемақының мөлшерін ұлғайту арқылы шешу – уақыттың еншісіндегі дүние. Алайда тергеушінің дәлел-дәйектер базасын жинаумен басталып, соттың үкім етуімен аяқталатын істің артында адам тағдыры жатқанын әсте естен шығаруға болмайды.
