Қазақ қоғамы зайырлы мемлекет қағидасын ұстанғанымен, кейбір «нәзік» мәселелердің шешімін діннен, Құран Кәрімнен іздеп жатады. Мұндайда дін мен дүние ғылымын ұштастыра білген ислам ғұламаларының беретін жауабы кейбіріміздің көкейімізге қонады. Енді біріміз «Бұл қалай?» деп кейіп жатамыз. Осы орайда қоғамның таңданысын туғызған, кейбірі «мұнысы дұрыс екен» деп иландырған «даулы» пәтуалар жайында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы шариғат және пәтуа бөлімінің меңгерушісі, бас мүфтидің орынбасары Cансызбай Құрбанұлымен сұхбат құрған едік. – Сансызбай Құрбанұлы, ҚМДБ жанындағы Ғұламалар кеңесі қоғамдағы өзекті мәселелерге үкім етіп, пәтуаларды шығарып жатады. Даулы мәселенің нүктесін қоятын мұндай шешімдерде шетелдік тәжірибе, оның тарихи негізі қаншалықты ескеріледі?
– Біздің бөлім намаз, ораза, зекет, отбасы, талақ, сауда сияқты мәселелер бойынша көпшілік тарапынан туындаған сұрақтарға діни тұрғыдан жауап береді. Бетпе-бет жүздесулермен бірге телефон арқылы, интернеттің көмегімен түрлі мәселе бойынша сұрау салатындар көп. Өңірлерде де пәтуаларға жауап беретін өкілдеріміз бар.
Жалпы, өзекті мәселелер хақында пәтуа шығару, үкім ету оңай емес. Мұндайда әлемдегі мұсылман елдерінің тәжірибесі мұқият зерделенеді. Мәселен, Орталық Азия елдерімен бірігіп, Рамазан айының басталуын, аяқталуын белгілеу бойынша ортақ келісім жасалады. Мұнда да үлкен талас-тартыс бар. Пайғамбарымыз: «Айды көріп ауыз бекітіңдер, айды көріп ауыз ашыңдар» дейді. Ал шариғатта көрудің 3 түрі болады. Олар ақылмен, іліммен, түспен көру деп келеді. Қазір ғылымға бәрі белгілі, яғни Айдың көрінуін дәлме-дәл анықтауға болады. Біз Қазақстандағы ауыз бекіту, ауыз ашу уақытын Алматыда астрофизикалық орталық ұсынған мәліметтер негізінде жасаймыз.
Рамазан айының басталуы мәселесі турасында дауға 3-4 жыл бұрын нүкте қойылып, әлемнің әр қиырындағы мұсылмандар бір күнде ораза тұтатын болды.
Негізінен, біз пәтуа шығаруда, оны таратуда Мысырдағы пәтуалар комитеті, Ислам орталығы сияқты ұйымдармен байланыс орнатамыз. Өз тарапымыздан да олардың қандай негізде жасалып шығарылғанын анықтаймыз. Осыдан кейін Ғұламалар кеңесі қарап, мақұлдайды. Ғұламалар кеңесінің отырысы 3 айда бір рет өткізіледі. Отырыстарда ел арасындағы және заман тудырған өзекті мәселелер жан-жақты қаралады. Кеңес мақұлдаған пәтуалар ғана елге таратылады. Діни басқарманың ұйытқы болуымен MUFTIYAT баспасынан пәтуалардың 3 томдық жинағы да жарық көрді.
Пәтуалар әрқашан шариғатқа сүйеніп шығарылады. Онда Үкіметтен қорқу, халыққа жағыну сияқты пиғыл болмауы керек.
– Сондай пәтуаның бірі эксгумацияға қатысты болды. Қаңтар оқиғасынан кейін мәйітті қайта қазып алып, сараптама жүргізетіндер көбейді. Шын мәнінде, дінде жерленген мәйітті қайта қазып алуға рұқсат етілген бе?
– Бұл пәтуа ертеректе шығып қойған еді. Құран Кәрімде Алла Тағала: «Біз адам баласын ардақтадық. Оны теңізде де, құрлықта да көліктендірдік. Нығметіміздің ең жақсысымен қоректендірдік. Жаратқанымыздың көбінен артық қылдық», – дейді. Адамның жаны қандай ұлы болса, оның тәні де сондай ұлы. Тірі адам қандай құрметке лайықты болса, өлген адам да сондай құрметті. Хадисте: «Мәйіттің қолын сындыру, тірі адамның қолын сындырумен пара-пар» дейді. Қабірді тектен-тек ашу харам. Бұған тыйым салынған.
Егер қылмыскер анықталмаса, тараптарды соны анықтауға талап қылса, екіншіден, біреу нақақтан-нақақ қамалып бара жатса, мәселе қабірді ашуға тіреліп тұрса ғана шариғат әлгінде айтылған эксгумацияға рұқсат береді.
Пәтуа мен сот қаулысының айырмасы жермен көктей. Соттың қаулысының орындалуы бақыланады. Пәтуаның орындалуы әркімнің ар-ожданына байланысты болады.
– Ал ағза донорлығына қатысты шариғаттың үкімі қандай?
– Дәрігерлер Діни басқармаға ағза донорлығына қатысты шариғаттың үкімін білгісі келіп, өтінішпен шығып жатады. Көбіне қайтыс болған адамның ағзасын алудың заңдылығын сұрайды. Бұл – өте қиын мәселе. Шариғатта ағза донорлығына мәйіттің өзі тірі кезінде немесе оның туған-туыстары келісім берсе ғана рұқсат етіледі. Алайда ағзасын донор ретінде ұсынатын адам бұған тірі кезінде үлкен рухани дайындық жасауы керек. Дәрігерлер кейде адамның бауырын, бүйрегін жүрегі соғып тұрған кезде алайық деп жатады. Бірақ оған шариғат рұқсат етпейді.
Сол секілді ағзасын туысына бергісі келетіндер де бар. Бұл жағдай медициналық тұрғыдан жан-жақты тексерілуі керек. Мұнда коммерцияға жол берілмейді. Яғни, ақша үшін ағза саудалау харам. Біле білсек, Құдайдың берген тәні де, жаны да бізге аманат. Оны біз сол күйінде өзіне тапсыруымыз керек.
–Биткоин харам деген уәжбен келісесіз бе?
– Әзірге биткоинды бірде-бір мемлекет кепілдікке алмады. Қолданыстағы валюталардың барлық түрін өлшеп, бағамдап тұратын ресурстар бар. Ал биткоинда ондай мүмкіндік қарастырылмаған. Және біздегі валюталардың барлығы белгілі бір мемлекеттің ресми валютасы деп танылған. Биткоинды ешқандай мемлекет валюта ретінде мойындамады. Егер бір мемлекет биткоинды өзінің төл валютасы деп таныса, оған рұқсат беруге болады.
Биткоинның заңдылығы жөнінде де талас-тартыс бар. Көп мемлекет мұны харам деп санайды. Керісінше, екінші тарап оны харам деп айтуға ешқандай негіз жоқ екенін алға тартады. Сондықтан бұл мәселе жайында кесімді пікір айту қиын.
– Қазір атеистердің көбейгені айтылып жүр. Бұл мәселеге қатысты көзқарасыңыз қандай?
– Бұл үрдістер – әлем елдеріне ортақ құбылыс. Бұрын көп дүние біздің дініміз, тарихымыз, үлкен мен кішінің арасындағы байланыс, ақсақалдар институты арқылы реттелетін. Қазір ондай жоқ. Нәзік байланыс үзіліп қалғандай. Оның үстіне, 70 жыл атеистік қоғамның құрсауында болдық. Дін мен дәстүрден, діл мен тілден, тарихымыздан жұрдай болдық. Негізі, мұның бәрі бір-бірімен тығыз байланысқан. Дінді сұрай қалсаң, ол дәстүрмен, тарихпен, тілмен біте қайнасып жатады. Тарихқа кірсең, алдыңнан дін мен дәстүр шығады. Осы бір нәзік байланыстан айырылып қалдық та, жаһанданудың жетегіне еріп кеттік.
Құдайсыздықтың белең алуына теріс діни ағымдардың да үлесін жоққа шығаруға болмайды. Оларда тұрпайылық, дөрекілік бой көрсетіп жатады. Исламда мұның бірі де жоқ. Біздің дінімізде ақыл мен нақыл біріккен кезде ғана мықты қамал болатыны айтылады. Демек, Құран, хадис пен адамның ақылы бір жерден шығуы керек. Тек Құран, хадиске арқа сүйеуде абырой әпермейді. Себебі қасиетті кітапта ақыл-оймен, өремен қабылдайтын тұсы жеткілікті. Сол секілді университеттерде өз мамандығы бойынша ғана тереңдете білім алғандар да діннен адасып, кейбірі тіпті діннен шығып кетіп жатады. Мұндай жағдайлар тарихта да болған. Протестанттар мен католиктер 100 жыл бойы соғысып, қан төкті. Олар кейін «Дінді қояйық, дін ешнәрсеге жеткізбейді. Дін шіркеуде ғана қалсын» деген бітімге келеді. Есесіне ғылым-білімге ден қойып, экономикалық тұрғыдан дамыды. Бірақ дін болмағандықтан, қоғам азғындыққа ұшырады. Қызтекелер, еркекшоралар, біржынысты неке дегендер көбейді. Бұл дінсіздіктің жайлауынан болды. Олар ақылды дамытты. Ал рух бір тұста қалып кетті.
Әрине, Еуропадан алатын нәрсе көп. Бірақ оны да саралап, озығын алуымыз керек қой. Дінімізге, дәстүрімізге, менталитетімізге жат дүниеден бойды аулақ салғанымыз абзал.
Біле білгенге дін мен ілім біріне-бірі қарсы шықпайды. Керісінше, бірін-бірі толықтырып жатады. Дін мен дүние ілімін ұштастыра алған ислам ғалымдары ғылымның дамуына өлшеусіз үлес қосқаны да тарихтан мәлім.
– Мешіттердегі уағыздарды тек қазақ тілінде жүргізу талабы қалай орындалып жатыр?
– Мешіттерде уағыз мемлекеттік тілде жүргізіледі. Бірақ кейбірі орыстілді аудиторияға 10-15 минуттай ресми тілде түсіндірме беріледі. Дін адамның жүрегіне не ақылына сөйлейді. Біреу дінді мейірімділік, кешірім, адамгершілік сияқты мінезбен таниды. Екіншісі оймен, ақылмен қабылдайды. Мәселен, қазақтілді жамағат жүрекке айтылған уағыздар өтімді болса, орыстілділерге ақылмен айтылған уағыздар көбірек ден қояды.
– Сұхбатыңызға рақмет!
