Таяқтың екі ұшы болатыны сияқты бүгінгі қоғам да интернеттің пайдасы мен зиянын қатар сезініп келеді. Рас, жарықтан да жылдам ақпарат таратуда әзірге әлеуметтік желіге балама табылмай тұр. Сонда да болса «ғажап» құрал интернеттен адамзат баласы аз азап шегіп жүрген жоқ. Көпшіліктің тәулік бойы желіге телміріп уақытын текке өткізгені, көз жанарын талдырғаны өз алдына. Бұл күнде ара-тұра онлайндағы қарусыз майданның «құрбандары» жайында естіп қалып жатамыз.
Қауіп қайдан?
Мұндай жағдайларды қазір трендтегі кибербуллинг деген жалғыз ауыз сөзбен сипаттайды. Тарқата айтқанда, желіде отырып зәбір көргендер, онлайнда дос-дұшпанның күлкісіне қалып, табасына ұшырағандар кибербуллингтің құрбандарының қатарын толықтырады. Тіпті, өзіңізге ұнамайтын бейне, аудиожазбаларды, фотосуреттерді желіге жүктеу арқылы да ар-намысыңызға тиіп, абырой-беделіңізге нұқсан келтіруді ойлайтындар да жетіп жатыр. Өкініштісі, бұл әрекетке жай ғана көпшіліктің назарын өзіне аудару үшін баратындар көп. Қысқасы, желідегі әлемнің «жұлдызы» атану үшін жанығатындар «хайп» үшін еш нәрседен тайынбайды. Олар бұл жолда бәріне дайын. Керек десеңіз, қалдырған жазбасына ұнамайтын пікір жазғандармен желіде «жаға жыртысу» да онлайндағы әлем үшін қалыпты жағдай.
Негізінен кибербуллингті хобби еткендер экранның арғы жағындағы адамның жанын жаралауы, ауыр психологиялық соққы алуы сияқты пендешілікті қаперге ала бермейді. Ал бұл кезде ерсі әрекетімен желінің «жұлдызы» атанып, онысын интернеттегі жұрт жік-жікке бөлініп талқылап жатқан жанның жағдайын көз алдыңызға елестетудің өзі қиын. Мұндай жағдайлар ішінара трагедиямен де аяқталып жатады. Мәселен, айналдырған 7-8 айдың ішінде осындай 3 оқиға ел назарына ілікті. Соның екеуі кісі өлімімен аяқталғанын ескерсек, соңы суицидке апаратын кибербуллинг мәселесін назардан тыс қалдыруға болмайтын сияқты. Оның үстіне, жоғарыда біз мысал еткен 3 жағдайды қоғам назарын өзіне аударғандардың қатарына жататынын қайта еске салғымыз келеді. Ал әлеуметтік желідегі зілсіз әзілден, қағытпа қалжыңнан басталып, соңы кісі өлімімен аяқталып жататын фактілер туралы нақты дерек жоқ. Есесіне, қолда бар ресми статистика жыл сайын ел аумағында орта есеппен 3 600-дей адамның өзіне-өзі қол жұмсайтынын көрсетеді. Оның ішінде біз білетін 3 адам желідегі жел сөзге бола осынау қадамға барғаны. Әрине, бір қарағанда дабыл қағатындай түк те жоқ. Дегенмен жүгенсіз кеткен кибербуллингтің күні ертең қанша пендеге қиянат жасайтынын алдын ала болжау мүмкін емес. Әрі адамзат баласын интернет иірімі тереңге тартқан сайын, желідегі желіккендерден қарапайым азаматтарға қауіп те көбірек төнеді. Өз кезегінде оған төтеп беріп, қарсы тұруда желі қолданушыларының сабыр-төзімі, ерік-жігері сыналады.
– Менің білуімше, Нұр-Сұлтан қаласында кибербуллингтен кейін өзіне-өзі қол салуға оқталу немесе суицид жасаудың бірде-бір фактісі тіркелген жоқ. Қазір де суицидтің негізгі себебі – материалдық және әлеуметтік жағдай. Өзіне-өзі қол жұмсау фактілерінде әлгінде айтылғандай интернеттегі түрлі жанжалдардың үлесі тым аз.
Негізі, кейінгі толқын кибербуллингке оңай тойтарыс бере алады. Өйткені олар интернеттегі өзін-өзі ұстау ережелерін өте жақсы меңгерген. Бір сөзбен айтқанда, арнайы иммунитет қалыптасқан.
Ал әр қадамын қоғамның пікірімен санасып қана басатын жазушы, актер, блогерлер кибербуллингтен тез сынып жатады. Тіпті, шетелдерде тұлға феноменінің қалыптасуында желідегілердің айрықша пікірі маңызға ие. Сондықтан олар күллі еңбегін жоққа шығаратын теріс пікір үшін өзін құрбандыққа шалып жібереді, – дейді Нұр-Сұлтан қалалық психикалық денсаулық орталығының психолог-суицидологі Михаил Смецкой.
Маманның бұл сөзін жоққа шығара алмаймыз. Расында, бізде әрекеті әлеуметтік желідегі трендтегі тақырыпқа айналған соң өз-өзіне қол жұмсағандардың үшеуі де ересек. Әрі оның екеуі халықтың алдында жүрген жандар. Демек, желідегі қиянат әуелі қоғамда абырой-беделі бар азаматтарға тырнағын батырады.
– Шынында, кибербуллингтің жалпы қоғамға салмағы бар адамдарға жасалуы оларға ауыр тиеді. Мұндай сәтте олар қасықтап жинаған абырой-беделі, еңбегі зая кеткендей күй кешеді. Әрине, психологиялық кеңес алуға келгендерге «кибербуллингке мән берме» деп кеңес бере алмаймыз. Ал кибербуллингтен қорғану үшін интернетке басы бүтін кіріп кетуге де болмайды. Сонымен қатар әлеуметтік желіге өзіңізге қатысты көп мәліметті салудың қажеті жоқ.
Рас, қазір адамдарда интернетке тәуелділік бар. Ақпаратты интернеттен алады. Жұмыс та, қарым-қатынас та онлайн форматта. Тіпті, кейде адамның қоғамдағы орны оның әлеуметтік желідегі парақшасына қарап айқындалып жатады. Танымалдыққа ие болу, мансап жасау интернет арқылы жүзеге асып жатқандықтан, желі қолданушылары үшін ондағы пікірлер маңызды болып қала береді, – дейді Қазақстанның кәсіби психологтер лигасының мүшесі, психолог Лимана Қойшиева.
Маманның айтуынша, қоғам өміріндегі интернеттің ықпалының артуымен виртуалды қысым көрсетуге құштарлық та еселене түскен. Әсіресе, Facebook қолданушылары арасында топ болып бірігіп, жекелеген адамдарға, танымал тұлғаларға қарсы «жаптым жала, жақтым күйе» сипатындағы дүниелерді тарату белең алып тұр.
Сарапшылардың енді бір тобы кибербуллингке баратындардың айылын жимауын оларды жазаға тартудың нақты құқықтық тетігі қарастырылмағанымен байланыстырады.
– Қолданыстағы заңнамаларға заман талабына сай өзгерістер мен түзетулер енгізген жөн. Тіпті, жаңа заңдарды қабылдау да артық болмайды. Өйткені кісіні қорлау, жала жабу сияқты әрекеттерге құқықтық баға беріледі. Яғни, біреуді қорлағандарды, негізсіз жала жапқандарды заң аясында жауапкершілікке тартуға болады. Ал кибербуллинг жасағандарды жазалау қиындау. Мұндайда кінәлі тұлғаны анықтау оңай емес. Кісінің жеке басын қаралауға бағытталған материалдардың көбі фейк аккаунттарда жарияланады. Бұл жағдайды тіптен ушықтыра түседі. Құзырлы органдарға фейк парақшаны ашқан тұлғаны табу қиынға соғады. Әрине, IP мекенжайды анықтауға болады. Бірақ іс қозғау үшін оның өзі жеткіліксіз болып жатады, – дейді Алматы қалалық адвокаттар алқасының мүшесі, адвокат Альбина Бақтиярқызы.
Заңгер интернеттегі сөз бостандығы, ой еркіндігі өзге біреудің заңды құқығын таптамауы керек екенін айтады. Оның сөзінше, әлгіндей жағдайға түсіп абдырап қалғандардың көбі психолог, заңгер сияқты мамандардың да көмегіне жүгінуге ұмтыла қоймайтын көрінеді. Керісінше, өзімен-өзі оқшауланып, күйзеліске түсіп, соңында өзіне қол салып жатады.
Жеке адамға қатысты қаралау сарынындағы контенттің тез таралуы қоғам сұранысына сай келеді деген аргументті де алға тартатындар көп. Әрі олардыкі негізсіз деуге де келмейді.
– Заңгер ретінде көбіне әлеуметтік желідегі парақшаларымен құқықтық сауаттылыққа шақыратын жазбаларды көп жариялаймын. Желі қолданушылар оны көзге іле бермейді. Оның орнына жеке өмірге, отбасылық жағдайға қатысты материалдар салсам, аудиторияның белсенділігі байқалады. Адамның жеке өміріне қатысты дүниелерге қызығушылық жоғары болғандықтан, көпшілік әлеуметтік желідегі өзіне тағылған сын-ескертпелерге үрке қарайды, – дейді Альбина Бақтиярқызы.
Судьяларға сес көрсетеді
Тағы бір ескеретін жайт, кибербуллинг адамдардың өміріне қатер төндіріп қана қоймай, кейбір мамандық иелерінің қызметіне кедергі келтіретін көрінеді. Әлеуметтік желідегілердің орынды-орынсыз сынына жиі ілігетіндердің қатарына судьяларды жатқызуға болады. Әсіресе, қоғамның назарындағы іске қатысты желідегілер шешімін шығарып, жазасын беріп қояды. Алайда іс жүзінде судьялар оларды заң аясында жауапкершілікке тартады. Әлбетте әлеуметтік желідегі көпшілік қолға түскен қылмыскердің ауыр жазаланғанын қалайды. Солай екен деп судья заңнан аттап кете алмайтыны түсінікті. Дәл осы мәселені 2 жыл бұрын Судьялардың VIII съезінде Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын аудандық сотының төрағасы Татьяна Курынова көтерген еді. Оның сөзінше, мұндай мәселемен әлемнің өзге елдерінің де судьялары бетпе-бет келеді екен. Дегенмен қандай жағдай болмасын соттар шешім шығаруда Әкімшілік құқықбұзушылық және Қылмыстық кодекстерді басшылыққа алатынын ұмытпау керек.
Қысқасы, кибербуллингтен қауіп көп. Алайда әзірге біз оның көлемі мен мөлшерін нақты бағамдай алмаймыз. Сондықтан да әлеуметтік желіден әдепті сақтаудың құқықтық негізі керек-ақ. Бұл күндері Парламент қабырғасында балаларды кибербуллингтен құтқарудың тетіктері қарастырылған заң жобасы қызу талқыланып жатыр. Әрине, бұл құжаттың қабылдануымен балаларды желідегі желөкпелерден қорғаудың нақты алгоритмі пайда болар. Әйтсе де, кибербуллингтің адамдардың жасына, әлеуметтік мәртебесіне қарамайтынын ұмыт қалдыруға болмайды.
