Соңғы кездері еліміздегі әртүрлі өндіріс орындарында оқыс оқиғалар жиілеп кетті. Таяуда Теміртаудағы «АрселорМиттал» комбинатының цехында апат болып, төрт адам қаза тапты. Ал Ақмола облысындағы алтын өңдеу зауытында жұмысшының үстіне салмағы бір тонна болатын реагенттер салынған үлкен қап құлап, көз жұмды. Бұл аздай, Таразда құрылысшының басына кірпіш түсіп, ол да мерт болды. Осындай жағдайлардың көбейгені өндірістегі қауіпсіздік мәселесіне назар аудартып тұр. Саладағы бұл түйткілдің шешілер сыңайы жоқ. Қауіпсіздікті кім елемейді? Жұмыс беруші ме әлде жұмысшының өзі ме?Былтыр 200 адам қаза тапқан
Жыл сайынғы деректер де жұмыс кезінде зардап шегетіндердің аз емес екенін аңғартады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне қарасты Еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетінің деректеріне сенсек, 2021 жылы Қазақстанда өндірістегі жазатайым оқиғалардың кесірінен 1 465 қызметкер зардап шеккен, олардың 200-і қаза тапты. Көрсеткіш 2020 жылмен салыстырғанда 2,5 пайызға ғана азайған. Әсіресе мұндай жағдай алпауыт «АрселорМиттал» орналасқан Қарағанды облысында көп болады (238 адам зардап шекті). Одан кейін Шығыс Қазақстан (204 адам), Қостанай (122 адам), Павлодар (114 адам), Ақтөбе (107 адам) облысы мен Алматы қаласы (107 адам) тұр.
Біз неліктен «АрселорМитталды» ерекше атап отырмыз? Себебі экономика салалары бойынша зардап шеккендердің ең көбі тау-кен металлургия кешені кәсіпорындарында тіркелген (276 адам). Ал аталған компанияның тау-кен металлургиядағы үлесі тым көп.
Қазақстанда 6,7 млн адам жұмыс істейтін 340 мыңнан астам кәсіпорын бар. Ондағы жұмыскерлердің еңбек құқықтарының сақталуын бақылауды 246 мемлекеттік еңбек инспекторы жүзеге асырады. Жұмыстары нәтижесіз емес. Инспекторлар 2021 жылы 5 130 тексеру жүргізіп, 11 мыңға жуық заңбұзушылықты анықтапты. Жүргізілген жұмыс қорытындысы бойынша жұмыс берушілерге 3 371 ұйғарым беріліп, 278,2 млн теңге сомасында 1,3 мың айыппұл салынған. Алайда анықталған заңсыздықтан әлі де анықталмағаны көп сынды. Елімізде 2030 жылға дейінгі қауіпсіз еңбек тұжырымдамасы қабылданғанын білеміз. Оның негізінде 2030 жылға қарай зиянды және басқа да қолайсыз еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлер санын 15 пайызға дейін төмендету, өндірістегі жазатайым оқиғалар салдарынан зардап шеккендер санын азайтып, еңбек заңнамасының сақталуын тексеру нәтижелері бойынша анықталған заңбұзушылықтардың жалпы санын 15 пайызға дейін төмендету жоспарланған.
Жұмыс берушілер жалтарып жүр
Жалпы, елдегі жұмыс беруші алпауыт компанияларға қауіпсіздік жағынан сенім аз. Әсіресе, «АрселорМитталдың» жағдайы күмәнді. Осы компанияға тиесілі металлургиялық комбинаттар мен басқа да кеніштердегі қауіпсіздікке қоғам мен билік тарапынан жиі сын айтылады. Мәселен, былтыр Үкіметтің «әуресі» осы ұжым болды. Ауа ластағаны үшін Экология министрлігі алысты, Төтенше жағдай министрлігі қауіпсіздік жағын реттеуді сұрады. Бірнеше рет ескерту айтылып, айыппұл салынды. Бірақ нәтиже жоқ. Өткен күзде Төтенше жағдай министрі Юрий Ильин «АрселорМиттал Теміртау» компаниясының өндірістік нысандарында қауіпсіздік ережелері сақталмайтынын бірнеше рет анықтап, шара қолданғанын айтқан. Алайда соттар нысанның жұмысын тоқтату туралы өтініштерді орындамай, тек айыппұлмен шектелген. Жуырда болған жағдайдан кейін компанияға қандай шара қолданылатынын білмек болған едік. Дегенмен YNTYMAQ кәсіподағының төрағасы Қайрақбай Жанабеков оқиғаның мән-жайын толық анықтау үшін құрамында Үкімет мүшелері мен арнайы мамандардан құрылған комиссия Теміртауға кеткенін айтты. Сондықтан «АрселорМиттал» өкілдерінің осы жолы нені айтып ақталатынын әзірге білмейміз.
Айтпақшы, қызметкер жазатайым қаза болғанда жұмыс беруші ұйымдар да заң бойынша оңай құтылатын тәрізді. Мысалы, «Құқық қорғау қызметi туралы» заңның 66-бабында «Қызметкер қызметтiк міндеттерін атқару кезiнде не орындалуы міндетті қызметтiк мiндеттерiн атқару кезiнде алған жарақат салдарынан қаза тапқан жағдайда асырауындағы адамдар мен мұрагерлерiне оның соңғы атқарған лауазымы бойынша 60 айлық ақшалай бiржолғы өтемақы төленеді» делінген. Тек өтемақымен құтылу дерсіз. Себебі оқыс оқиғалардан соң көбіне «жаттанды амалдар» жүзеге асатыны рас. Комиссия құрылып, оқиға болған жерге барып, қалай болғанын зерделеп, ескертуін айтып, жалпы алғанда салдарын шолып шығумен бітеді. Ал еңбек дауларына жиі араласып жүрген қоғам белсендісі Уайс Ерсайынұлы алдағы уақытта да ескерту мен айыппұл ештеңені шешпейтінін айтады.
– Мұндай оқыс жағдайларда кінә бір жақтан ғана болмайды. Біріншіден, жұмыс беруші сақтандырмаған болса, екіншіден, жұмысшының өзі өндірістің қатаң техникалық заңын ойламайды. Көп компанияның ішкі мәселесін көрген адам ретінде айтарым, өндірістегі қауіпсіздік саласы «бармақ басты, көз қыстымен» келе жатыр. Төтенше жағдайлар министрлігі алпауыт кәсіпорындарды осындай жағдайда ғана тексермесе, жай күні тексеруге құзыры жоқ. Сол себепті ведомствоға ерекше функция берген абзал. Белгілі бір тексерістер болмаған соң жұмыс берушілер қауіпсіздікке салғырт қарайды. Ал техникалық инспекторлардың жұмысына сенбеймін. Қауіпсіздікке жауап беретін қызметкерлердің өзі, айналып келгенде, басшысына қарсы келмейді. Факторлар өте көп, бірақ мәселе компанияларға ескерту айтумен шешілмейді. Бұл жерде әр адамның өміріне деген жауапкершіліктің жоқтығы себепші. Мысалы, мұнай өндіруші компаниялар зат тасымалдамағанда көліктің жылдамдығын сағатына 40 шақырымнан асырмау керек. Кейбір жұмысшылар сонда да екі есе асырып жүре береді. Ал бақылаушылар таныстығын біліп үндемейді, – дейді ол.
Былтыр елімізде 4206 өндірістік нысан аттестаттаудан өткізілген. 15,5 мыңнан астам өндірістік кеңес құрылып, 18 мыңнан артық техникалық инспектор ішкі бақылауға көшкен екен. Дегенмен, жоғарыда айтқандай, осы инспекторларға сенім жоқ. Шамасы, бақылауды жүзеге асыратын қызметкерге басшылардан тәуелсіз құзырет берілгені жөн. Жұртшылық жұмысшылардың басы қатерде жүретінін жақсы біледі. Дауылды күні құрылысшылардың кранды іске қосып жұмыс істей беретінін талай көрдік. Қауіпке итермелеген басшылар оқыс оқиғадан кейін барын салып жалтарады. Тіпті, төлеуге тиіс бір реттік өтемақыны бергісі келмейтін де жағдайлар бар. Мысалы, Қызылорда қаласының тұрғыны Қуаныш Майлыбай бірнеше жыл бұрын ет өңдейтін кәсіпорында жұмыс істеген. Әуелде қауіпсіздік ережесі түсіндірілмеген. Соның кесірінен азаматтың сол қолының саусақтарын ет турағыш құрылғы орып кеткен. Бірнеше сағат қансырап, көп қан жоғалтып, ақыры саусақтарын кесуге тура келеді. Бір алаңдатқан мәселе, осы оқиғаны жұмыс беруші компания барынша жасыруға тырысыпты. Заңбұзушылық үшін мемлекетке төлеуі тиіс айыппұлдан жалтармақ болып, мәселені зардап шеккен азаматпен екеуара жасырын шешуге талпынған. Ақыры кәсіпорында қауіпсіздік ережесін білмейтін, сақтандырылмаған қызметкерлер жұмыс істеп келгені анықталады. Міне, өндірістегі жағдайдың бір көрінісі – осы.
ТҮЙІН: «Өндіріс болған жерде келеңсіз жағдайдар да болады» деп дау айтатындар табылуы мүмкін. Дегенмен оқыс оқиғаны азайтуға қауіпсіздік жағының ескерілгені әсер етеді. Осы күні жұмысшыларының өміріне бейжай қарайтын алпауыт кәсіпорындарға жүйелі тексеріс жүргізу қажет-ақ. Сондықтан Төтенше жағдай министрлігіне ерекше функция жүктелгені абзал. Әйтпесе әр оқиғаның салдарынан кейін ғана жүргізілетін тексерудің еш мәні болмай тұрғаны анық.
