Елімізде соңғы айлары ресейлік компаниялар еселеп көбейіп жатыр. Санкция шырмауынан шығудың жолын іздестірген олар ақыры біздің нарыққа лап қойды. Енді бәсекелестік қызуы мүмкін. Ал бұл компаниялардың Қазақстан экономикасы үшін нендей пайдасы бар? Шетелдіктердің ығында қалған отандық компаниялардың жұмысы тұралап қалмай ма?Инвесторларға иліктік
Finprom.kz сарапшылары Қазақстанда Ресейден көшіп келіп жатқан компаниялар саны 13 мыңнан асқанын жария етті. Бұл есеп алдағы уақытта да өсе бермек. Геосаяси ахуал шиеленіскелі бері ресейлік компаниялар санкциядан қашып, Орта Азияға ағылды. Мысалы, сәуірде Өзбекстанда тек ресейліктердің қатысуымен 103 компания құрылған. Бақандай төрт есе өскен. Бұған қоса, Өзбекстанда ақпарат және байланыс саласына қатысты 45 компанияның шетел капиталы арқылы негізі қаланғаны белгілі болды. Қазір оңтүстіктегі көршіміздің аумағында ресейлік IT мамандар өріп жүр. Осыны айтып ауыз жиғанша болған жоқ, Қазақстандағы жағдай тіптен асып түсті. Жыл басында елімізде 11 500 ресейлік кәсіпорын тіркелсе, соңғы төрт айда аталған елден 1566 компания көшіп келген екен. Яғни, 13 мыңнан асып үлгерді. Салыстыру үшін айтсақ, 2019 жылдың 1 желтоқсанындағы дерек бойынша, елімізде 7066 ресейлік компания болған. Егер геосаяси ахуал тұрақтанбаса, жыл соңына дейін бұл көрсеткіш 15 мыңға жетуі мүмкін.
Қарқын алып жатқан бұл үрдіске қатысты жұрттың көзқарасы сан қилы. Біреулер пайдасы барын алға тартса, мемлекетке кері әсері басым екенін айтатындар да аз емес. Сондықтан екі тараптың пікірін талдап көреміз. Әуелі пайдасына тоқталайық. Көрші мемлекеттің компаниялары көптеп келуінің арқасында елдегі жұмыссыздық мәселесі жеңілдеуі мүмкін. Соған сай халықтың табысы артады. Бірақ олар жұмысшы аларда жергілікті азаматтарды шеттететін болса, бұл керісінше, жұмыссыздықтың өршуіне, наразылықтың көбеюіне апаруы ықтимал. Дегенмен шетелдіктер бәрібір жергілікті жұмыс күшіне тәуелді болатыны сөзсіз. Компаниялар өзімен бірге жаңа технология алып келеді. Сол арқылы жергілікті мамандардың біліктілігі артады. Экономист Сәбит Рысбаев та бұл тұрғыда мемлекет ұтылмайтынын жеткізіп отыр.
– Негізі нарықта бәсекелестіктің болғаны жөн. Инвестиция тікелей және жанама болып бөлінеді. Сондықтан Қазақстанға келген ресейлік компаниялардың бәрін нашар деуге болмайды. Кез келген мемлекет инвестицияға мұқтаж. Егер олар елімізде зауыт салса, дайын өнім шығарса жақсы, қорқудың керегі жоқ. Керісінше, пайдалы болмақ, – дейді сарапшы.
Отандық компаниялар орға жығыла ма?
Енді мәселенің екінші жағына ойыссақ. Жақында Үкімет отырысында Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин елімізге Ресейдің бірқатар алып компанияларының қызметкерлері қоныс аударғанын «мақтанып» айтты. Келген компаниялардың тізімінде Playrix (17 млрд доллар), Tinkoff Bank (6,3 млрд доллар), Nexters (1,9 млрд), InDriver (1,2 млрд доллар) бар. Тізімге жөндеп үңілсек, көбі IT салаға қатысы бар компаниялар екенін аңғарамыз. Сөйтсек, еліміз мыңнан астам ресейлік IT-маманға көмектесіпті. Көшіріп әкелген, тіркеуден өткізіп, орын ұсынған. Бұл жаңалық көпке жақпады. Әсіресе, отандық компаниялардың мүддесін ойлағандар «шетелдіктерге жағдай жасап, бізді қолдан тұншықтырды» деп ренішін айтты. Негізі жаны бар сөз. Сарапшы Сәбит Рысбаев «бәсекелестікке төзе алмаса, отандық компаниялардың тұншығып қалатыны онсыз да анық. Бұл жерде олардың қаржылық мүмкіндіктері рөл атқарады» деп отыр. Шынында, біраз саладағы отандық кәсіпкерлерге қиын соғуы мүмкін. Мәселен, Қазақстанға «Яндекс» пен «Индрайвер» қызметі келгеннен кейін отандық таксопарк қызметі тоқырады. Қаншама таксопарк жабылды, ондағы қаншама адам жұмыссыз қалды. Мұнымен қатар, осы такси саласында келетін қаражаттың барлығы Ресейге жөнелтілуде. Енді, Ресейдің алтын өндіруші компаниялары да Қазақстанға көшуге дәмелі. Саланы толық қолдарына алғысы келеді. Бәрінің де мақсаты бір – өз елдеріне молдап пайда түсіру. Мамандар кей мемлекет жергілікті халықтың таксопаркін өлтіріп алмас үшін Американың Uber секілді ірі компаниясын шекарасына кіргізбеген оқиғалар болғанын айтады. Демек, осыған ұқсас тәжірибелерді ескермеген секілдіміз.
Санкция бізді де сарсаңға салмай ма?
Кейбір мамандар ресейлік компаниялар өздерімен бірге санкцияны «қолтықтап» әкелмей ме деген үрейі барын жасырмайды. Бұл әңгіме осыған дейін талай айтылған. Орталық Азия арқылы қыспақты айналып өтудің жолын тапқан ресейлік компаниялардың кесірі өзгелерге тиюі мүмкін бе?
– Ресейден келетін бизнес өкілдеріне жағдай жасаудың екінші жағы бар. Егер біз қолайлы жағдай жасай береміз десек, Ресей осы арқылы санкцияны айналып өту қадамдарына ұмтылады. Ал оны Еуроодақ, Америка байқауы мүмкін. Ондай жағдайда санкцияның бір ұшы бізге де тиіп кетуі ғажап емес. Сондықтан осындай кезде барынша сақ болу керек, – дейді экономист Мақсат Халық.
Дегенмен санкция салқыны келмейтініне сенетіндер де бар. Сәбит Рысбаевтың айтуынша, АҚШ пен Батыс елдері белең алған жағдайды онсыз да біліп отыр. Санкциядағы елдермен байланысудың белгіленген регламенті бар. Бастысы – регламентке қарсы келмеу.
– Ресейлік компаниялар Қазақстанға әскери жоспарларды іске асырып, қару-жарақ шығарумен, тасымалдаумен айналысу үшін келмейді. Егер сондай амалға барар болса, біз де санкцияға ілінеміз деп қорқар едік. Олар саяси, әскери саладан тыс, тек кәсібі үшін жұмыс істемек. Сондықтан АҚШ пен Еуропа елдері бізге санкция салу мәселесін қарастырмауы тиіс. Мысалы, соңғы кезде кеңседе қолданылатын А4 парақтардың кеңес заманындағыдай сары түсті болып келгенін байқадық. Себебі ресейлік қағаз өндірушілерде қағазды ағартатын бояу жоқ, бұрын шетелден алып келген, санкциядан кейін қолы жетпей отыр. Ал ол бояуды Қазақстанға алдыртуға болады. Соны біліп олар елімізге көшіп келуі мүмкін. Осындай мәселелерде санкция жайлы орынсыз секілді. Дегенмен санкциядан қорқу Ресейдегі кейбір жекелеген алпауыт компанияларға да салынғанын білеміз. Солар Қазақстанға келуге ұмтылса, әңгіме басқа, – дейді сарапшы.
Әзірге бір анығы – ресейлік компаниялардың еліміз үшін пайдасы көбірек. Әлемдегі геосаяси жағдай тұрақталған соң шетелдік компаниялар өз еліне қайтып кетуі мүмкін. Бірақ ұзақмерзімді салаға инвестиция салған компаниялар кете қоймас. Әйтсе де, отандық компаниялардың жайы да өзекті күйінде қалып тұрғанын естен шығармаған абзал.
