Шри-Ланка – санскритше киелі жер деген сөз. Алайда соңғы жылдары бұл «жерұйықтан» құт қашып тұр. 22 миллион халқы бар ел тәуелсіздік алғаннан бергі ең ауыр қаржылық дағдарысқа тап болды. Күйзелістен қажыған тұрғындар наурыздан бастап наразылық шараларын өткізді. Оның соңы сенбіде көтерілісшілердің президент Готабай Раджапаксы резиденциясын басып алуына ұласты. Демонстранттардың қымбат жиһазға толы бөлмелерді жайлап, бассейнде шомылғаны бейнеленген видеороликтер жаһанға тарады. Бірақ дағдарыс тарқар емес.
Бұл елді қазақстандықтар «Цейлон шайы» деген атаудан біледі: португалдар отарлағаннан 1972 жылы азаттық алғанға дейін халықаралық жұртшылық бұл елді Цейлон атайтын. Бостандыққа қолы жеткен соң өз мемлекетіне халық өзі қалаған атауды берді. Айтпақшы, осы елдің дұрыс атауы – Сри-Ланка. Кеңес дикторлары бастапқыда осылай дұрыс атап жүрді. Бірақ орыс тілінде ұяттау естілетін болған соң Шриге ауыстырған. Қазақ тіліне де орысша нұсқасы қабылданды.
Халықаралық ақпарат құралдары Шри-Ланкадағы алапат дағдарыс туралы бұрыннан жазып келеді. Пандемия жағдайды тіптен ушықтырып жіберді: шекаралардың жабылуы кесірінен негізінен туризмнен нәпақа тауып отырған халық табыссыз қалды. Осындағы көз жауын алатын аппақ құмы бар, жер жәннатына теңелер жағалаулар қаңырап бос қалды. Бұқара тұрмысының құлдырағаны сонша, қарапайым керосиннің соңынан ұзын-сонар кезек қалыптасатын болды: ел астанасының көптеген тұрғыны тамақты далада, қолдан жасалған пештерде дайындауға мәжбүр. Керосин тапшылығы күшейген соң қалалықтар тамақ әзірлеу үшін ағаш жарып, отын дайындауға көшті.
Күнделікті кең тұтынылатын тауарлар бағасы тоқтаусыз шарықтады. Ресми инфляцияның өзі 50%-ға жетті. Азаматтар ет бағасы еселеп қымбаттағандықтан, сирек тамақ ішетін болды. Көп отбасының күнделікті мәзірі тек көкөністен және ұннан жасалған өнімдерден ғана тұрады.
Сорақысы сол, жанар-жағармай жетіспегендіктен, қоғамдық көлік тоқтай бастаған, жедел жәрдем машиналары шақыруға баруды тыйған. Тук-тук көліктер көмегімен таксилетіп, бала-шағасын асыраған жүздеген мың еркек бар уақытын ЖҚС-ке бензин, дизельдің түсуін күтуге сарп етеді. Содан билік маусым айында ЖҚС-терге жекеменшік автокөлік иелеріне отын сатуына 2 аптаға тыйым салды. Бұл да халықтың наразылығын өршітті және бағалардың ары қарай шарықтауына түрткі болды. Бұған жауап ретінде мемлекет әрбір жанармай құю стансасының қасына армия жауынгерлерін және полицейлерді қойды. Оның үстіне, шетелден мұнай өнімдерін импорттауға мемлекеттің қаржысы жоқ – қазынасы бос еді.
Ахуалды дәрі-дәрмектің таусылуы күрделендірді, соның кесірінен онсыз да деңгейі төмен денсаулық сақтау жүйесі толық күйреудің аз-ақ алдында тұр. Туризмнен басталған дағдарыс тарам-тарам тармақталып, экономиканың барлық саласын дендеді. Мектептер жабылып қалды, мұғалімдер электр және басқа ресурстарды үнемдеу үшін ата-аналарға балаларын үйде оқытуды өтінді.
Ақыры 9 шілдеде Парламент төрағасы Махинда Япа Абейвардена ел президенті отставкаға кетуге ниетті екенін жария етті. Бірақ оның қашан болатынын айтпады. Оппозиция президентті билікті басыбайлы жайлап алғаны, биік лауазымдарды туған-туысына таратқаны үшін сынап келген болатын. Осыдан кейін үкімет басшысы Ранил Викремесингхе де лауазымын тәрк етуге даяр екенін мәлімдеді. Бірнеше сағат өткенде бас көтерген халық оның жеке вилласын өртеп жіберді. Қатты ашыққан, ашынған, ашуға дес берген бұқара ел астанасы Коломбодағы Готобай Раджапаксының сарайын шабуылдады. Бұл кезде саясаткер белгісіз жаққа ұшып үлгерді. Қазір Шри-Ланка басшысыз қалды. Бүліктер көшелердегі қақтығыстармен, тонаумен, қиратып-өртеумен қатар жүрді, адам өлімі тіркелді.
Би-Би-Сидің түсіндіруінше, халық толқуына елде ақшаның түгесілуі басты себеп: мемлекеттің валюталық қорлары біткен, сырттан келетін тауар импорты тоқтаған. Сөрелер бос қалған. Биылғы мамырда өз тарихында тұңғыш рет Шри-Ланка сыртқы борышы бойынша төлем төлей алмай, дефолт болды. Билік бар кінәні пандемияға аударуға тырысты. Дегенмен шетелдік валютаның үлкен бөлігін әкелетін туристерді 2019 жылдары болған алапат террористік актілер де үркіткен еді.
Халықаралық сарапшылар Шри-Ланка басына сорды өзі тауып алған деген байлам жасады. 2009 жылға дейін тамилдармен арада жүрген сұрапыл азаматтық соғыс аяқталған соң мемлекет сыртқы нарықтарға өнімді, мысалы шайды көбірек сатып, экспортты дамыту орнына бар күш-жігерді ішкі нарыққа шоғырландырды. Салдарынан экспорт тоқтаусыз азайды, ал импорт құны үздіксіз арта берді. Нәтижесінде, 2019 жылдың соңына қарай шетелдік валюта резервтерінен небәрі 7,6 млрд доллар қалған. Ал биылғы толқулар қарсаңында билік мемлекеттік валюталық резервтен бар-жоғы 50 млн доллар ғана қалғанын мәлімдеді. Бұл – тұтас мемлекеттің емес, компанияның қорындай ғана ақша.
Шри-Ланка үнемдеу мақсатында тыңайтқыштарды сатып алуды доғарды, бұл былтыр астықтың шықпай қалуына әкеліп соқтырып, проблеманы күшейте түсті. Енді азық-түлікті де шұғыл түрде сырттан тасуға итермеледі.
Оның үстіне, Үкімет бұрынғы жылдары елге қажеті шамалы, бірақ қымбат инфрақұрылымдық жобаларға сырттан қаптатып қарыз алып, соның борышын төлеуге негізсіз шығынданған. Бүгінде Шри-Ланканың сыртқы мемлекеттік борышы шамамен 51 миллиард долларды құрайды. Оның үлкен бөлігі – 6,5 миллиарды Қытай алдындағы қарызы. ҚХР оны қайта құрылымдау жөнінде келіссөз жүргізуге дайындығын білдірді. Үлкен жетілік елдері де оның борыш ауыртпалығын жеңілдетуге жәрдемдесетін болды. Дүниежүзілік банк Шри-Ланкаға 600 млн доллар арзан несие беруге уәде етті. Үндістан 1,9 млрд доллар қаржы ұсынбақ. Және өзінен импортқа тағы 1,5 миллиард доллар бөлуге әзір. Халықаралық валюта қорынан (ХВҚ) 3 миллиард доллар шұғыл көмек алу бағытында келіссөздер басталған. Елдің жаңа билігі осы қаражаттарға шетелден азық-түлік, медициналық препараттар, мұнай өнімдері және басқа керек-жарақтарды алғызып, дағдарыстың бетін қайтара алады.
Алайда мұның бәрі – тек уақытша шаралар. Сырттан тартылған миллиардтаған доллар жаңа несиелер мемлекеттік борышты ұлғайтады. ХВҚ өзінен көмекті алу үшін Шри-Ланкаға салықты арттыру, орталық банктің есептік ставкасын арттыру шартын қойып отыр.
Негізі, кезінде Шри-Ланканың Кеңес Одағымен байланысы мықты болатын. Сол себепті де Цейлон шайы кеңестік дүкендердің сөрелерінен орын таба алған.
Енді Шри-Ланка халқына «ұлттық бірлік үкіметін» құру, бас біріктіру қажет болады. Әйтпесе, жағдай одан ары нашарлап, азаматтық соғыс өрті қайта тұтануы ықтимал. Саяси партиялар лидерлері келіссөз үстеліне отырып, дағдарысты еңсеру жолдарын іздеуге кірісті. Оның немен тынары белгісіз. Көтерілісшілер мемлекет бұрынғы жемқор биліктен толық тазармайынша Президент сарайын тастап шықпайтынын мәлімдеді. Сарай күзетшілері оларға тиіспей, сырттан бақылаумен шектелген. Шри-Ланка басшылығының мемлекетті басқарудағы біліксіздігі мен сауатсыздығы «қасиетті жердегі» төңкеріске алып келді.
