Ана мен балаға жағдай жасауына қарап, мемлекетті таны. Сингапур өмірге перзент әкелген анаға 60 мың доллар сыйақы береді. Біріккен Араб Әмірліктері жаңа азаматтың дүниеге келуіне орай 200 мың долларға дейін төлем және мұқтаж болса, үй сыйлайды. Кувейтте 1 млн доллар кредит береді, бірақ мұнай қымбаттаған жылы оны мемлекет өзі өтейді. Германияда «Балалар ақшасы» (Kindergeld) 18, тіпті кей жағдайда 25 жасқа дейін төленеді.
Save the Children халықаралық қайырымдылық қорының баяндамасына жүгінсек, әлемдегі 179 мемлекет арасында Қазақстан анаға қолайлы жағдай жасау тұрғысынан 58-орында тұр. Біздің көршілеріміз – 56-тұғырдағы Уругвай және 59-орынға жайғасқан Тунис. Ұйым Сомалиді ана үшін дүниежүзіндегі ең нашар мемлекет деп таныды. Бала тууға ең қолайсыз елдер ондығына Сьерра-Леоне, Гвинея-Бисау, Чад, Кот-д'Ивуар, Гамбия, Нигерия, Мали, ОАР, Конго да кірді.
Бірақ біз үлгі етер мемлекет бұлар емес, мыналар: Норвегия, Финляндия, Исландия, Дания, Швеция, Нидерланд, Испания, Германия, Австралия, Бельгия. Бұлар – шың басында. Жаһандық рейтингті құру кезінде 5 фактор назарға алынған: ана мен бала өлім-жітімі, балаға тегін білім беру мүмкіндігі, жалпыұлттық табыс көлемі, әйелдердің саяси өмірге қатысу үлесі. Рас, әр балаға лайықты жәрдемақы ұсынылса, соның өзі демографияға серпін беруге қауқарлы.
Бара-бара Ресейге жем болмасақ...
Дамыған, озық елдерді айтпағанның өзінде, көрші Ресейде аналар қазақстандық аналарға қарағанда 28 есе көп қамқорлық көреді екен.
Біріншіден, Ресей президенті В.Путиннің биылғы жолдауына сәйкес, Ресейде 466 617 рубль (2 799 702 теңгедей) «ана капиталы» енді бірінші баласын туған анаға да беріле бастады. Оның үстіне бұл сома жыл сайын ұлғайып, индексацияланады.
Салыстыру үшін айтсақ, Қазақстанда 2020 жылы тек тұңғышын ғана емес, сондай-ақ екінші және үшінші баласын босанған анаға 100 738 теңге көлемінде 1 реттік «бала тууына байланысты жәрдемақы» төленеді. Бұл солтүстік көршінің мемқолдауынан 28 есе аз.
Екіншіден, Ресейдегі өзгерістерге орай екінші баласын өмірге әкелген әйел үшін «ана капиталы» бірден 150 мыңға артып, 616 мың рубльге (3 млн 696 мың теңге) жетеді. Оның қасында Қазақстанда ел Үкіметі төртінші және одан көп баланы туғаны үшін беретін 167 013 теңге бірреттік жәрдемақыны ауызға алу біртүрлі ұят.
«Ресейдің «ана капиталын» алу үшін сол елдің азаматтығын қабылдадым. Оларда «тууы бойынша Ресей азаматтығын алу» туралы заң талабы бар, оған сәйкес, егер ата-анасының бірі Ресей азаматы болса, бұл баланың Ресей азаматы атануы, яғни «ана капиталын» алуы үшін жеткілікті. Жұбайым Қазақстан азаматтығында қалды. Кейін елге оралып, азаматтық алсам, «оралман» (қандас) мәртебесі мен игіліктерін иеленуге бола ма екен деп ойлап жүрмін», – дейді Тобыл қаласының тұрғыны Ақбота. Әрине, патриотизмнен жұрдай, меркантилді азаматтардың кетуіне қолды бір сілтеуге болады. Алайда халқы тым аз, жері ұлан-байтақ елге аналардың әрқайсысын жалғызындай көріп, қуатты түрде қорғағаны абзал.
Жалпы, осындай теріс құбылыстың белең алғанына алаңдаған Парламент депутаттары да демография жайын ойлап, көршінің «Ана капиталы» бағдарламасының баламасын өз елімізде енгізу туралы бастама көтерген. Бірақ Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі «ана мен балаға төленетін жәрдемақының түрі онсыз да көп екенін» алға тартып, идеяны игеруден бас тартты.
Бұл жерде шенеуніктер Ресейде «Ана капиталынан» бөлек, ана мен балаға басқа да төлемдер берілетінін ескермейтін секілді. Айталық, баланың күтімі үшін төленетін ай сайынғы төлемдер солтүстік көршіде бөбек өмір есігін ашқаннан 3 жасқа толғанша аударылатын. Енді 2020 жылдан бастап, аз қамтылған отбасылар бұл жәрдемақыны баласы 7 жасқа толғанға дейін ала бастады. Жәрдемақы көлемі осы жылы әр бала үшін 5 500 рубль (33 мың теңгедей), ал 2021 жылы 11 500 рубльге (69 мың теңгедей) дейін өседі.
Біздің республикада да етегінен көп бала өрген аналар осындай жәрдемақы алады, бірақ сомасы аздау. 2020 жылғы 1 қаңтардан табысына қарамастан, барлық көпбалалы отбасыларға берілетін жеке жәрдемақы енгізілді. 4 балаға – 42 496 теңге, 5 баласы бар отбасыға – 53 127 теңге, 6 балаға – 63 757 теңге, 7 және одан көп бала тәрбиелеп отырған отбасыға – 74 388 теңге. Байқасаңыз, Ресей әр балаға 33 мың теңгеден, ал Қазақстан 4 балаға ортақ 42,4 мың теңге төлейді.
Қай елдің қамқорлығы қайран қалдырады?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне сенсек, бізде ана мен баланы қолдауға бағытталған жәрдемақы мен төлемнің 11 түрі бар.
– Тәуелсіздік жылдары елімізде ана мен баланы қорғаудың ұлттық моделі құрылды: ол 8 жәрдемақыдан және 3 төлемнен тұрады. Жалпы алғанда, бұл мақсатқа 2020 жылы 682,9 млрд теңге қарастырылған. Мысалы, бала тууды ынталандыру және отбасында бала тәрбиелеуге жәрдемдесу мақсатында 2003 жылғы 1 қаңтардан бері бала туғанда берілетін біржолғы жәрдемақы енгізілді. Оның мөлшері отбасындағы балалар санына байланысты сараланады: 2020 жылы І, ІІ, ІІІ баланың туылуына байланысты берілетін біржолғы жәрдемақы мөлшері 38 АЕК немесе 100 738 теңгені құрайды. Ал 4 және одан да көп балаға 63 АЕК немесе 167 013 теңге төленеді, – деп хабарлады ведомство.
2019 жылы аналарға берілген төлемнің орташа мөлшері 109 370 теңгені құрады: осы мөлшерде
400 022 адам алды. 2020 жылы төлемнің орташа мөлшері – 114 788 теңге. Осы мақсатқа 45,2 млрд теңге бағытталды.
Жұмыс істемейтін ата-аналарға бір жасқа дейінгі бала күтімі үшін жәрдемақы қарастырылған. Ол отбасының табысына қарамастан тағайындалады және мөлшері 4 балаға дейін артып отырады:
І балаға – 5,76 АЕК (15 270 теңге), ІІ балаға – 6,81 АЕК (18 054 теңге), ІІІ балаға – 7,85 АЕК (20 811 теңге), 4 және одан кейінгі балаларға – 8,9 АЕК (23 594 теңге).
Мұндай жәрдемақыны былтыр жалпы сомасы 34,7 млрд теңгеге 138 466 адам алды. Төлемнің орташа мөлшері 20 886 теңгені құрады. 2020 жылы мұны төлеуге 39 млрд теңге көзделген, орташа мөлшері – 22 663 теңге.
Ал жұмыс істейтін ата-аналарға Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан (МӘСҚ) жүктілікке және босануға байланысты табысынан айырылған жағдайда төлемдер қарастырылған, бұл олардың табысының 40%-ына тең. 2019 жылы 77,5 млрд теңге 191,4 мың адамға аударылды. Биыл кеміп, тек 86,4 млрд теңге арна тартпақ.
Бұдан басқа, ананың беделін арттыру мақсатында «Алтын алқа», «Күміс алқамен» марапатталғанға төленетін жәрдемақы 3,9-дан 6,4 АЕК-ке дейін ұлғайды. 2019 жылы ол 16 160 теңгені құрады. Оны жалпы сомасы 45,7 млрд теңге көлемінде 234 941 адам алды. 2020 жылы 47,5 млрд теңге бөлінген. Төлемнің орташа мөлшері 16 967 теңге болмақ.
Сонымен бірге Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру төлемдері, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, мүгедектігі бойынша және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша төлемдер енгізілген.
Өзге елдердің тәжірибесіне жүгінсек, мысалы, Австралияда дүниеге келген әрбір сәбиге шамамен 3 мың АҚШ доллары (4 мың австралиялық доллар) сыйақы көзделген. Егер ана үшем не одан көп баланы қатар туса, дәл сол сома балалар 16 жасқа толғанша жыл сайын төленеді. Көпбалалы отбасына ұсынылатын салықтық жеңілдіктер білім беру, медициналық және басқа қызметтер шығынының жартысын жабады.
Жалпы, сарапшылар шектен тыс қамқорлық масылдыққа соқтыруы мүмкін екеніне назар аудартады. Данияда ұқсас пікірталас Роберт Нильсонның танымал ток-шоуынан өрбіді. Егде жастағы Карина есімді жалғызбасты әйел өмірінде бір күн жұмыс істемепті: әртүрлі жәрдемақыға өмір сүреді. Ол жасөспірім кезінен денсаулығына (депрессия диагнозымен) байланысты жәрдемақы алған. Кейін ұл туған. Оның бюджеттен алатын айлық табысы – 1 500 доллардай. Бұл сомаға Карина Копенгаген орталығындағы пәтерінің төлемдерін төлейді, жаңа жиһаз, техника сатып ала алады, өзін және баласын бар қажетімен қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекет осы айтысқа бола әлеуметтік саясатын қатайтқан жоқ. Озық мемлекетке өз халқын қалай жарылқаймын десе де жарасады.
Айхан ШӘРІП
Айхан ШӘРІП