Біреулер диплом алу үшін көз майын тауысып бірнеше жылын арнайды. Ал енді біреулер интернеттегі сайттардан дипломды сатып алып, жалғанды жалпағынан басып жүр. Жалған диплом жасататындардың көбі – педагогтер. Жақында Түркістан облысынан жалған диплом пайдалану арқылы жұмысқа орналасқан 35 мұғалім анықталды. Мұндай келеңсіздікті тыюдың жолы қандай?
Диплом жасатып алғандардың біразы жоғары білімді мұғалім, кейбірі шенеунік болып та жүр. Жұмысқа орналасар кезде олардың дипломдарының түпнұсқа еместігін ешкім екшеп тексермейді. Сондықтан да жоғары білім алмай, мектептерде емін-еркін сабақ беріп жүр. Тек біліктілігіне басшылықтың күмәні туындаған кезде ғана мектеп директоры жоғарыға сұрау салып, педагогтің дипломын базадан іздей алады. Жыл сайын жалған дипломмен істі болған мұғалімдердің саны азаяр емес. Айталық, екі жыл бұрын Ақмола облысында 12 мұғалімнің жалған дипломмен жұмысқа тұрғаны тексеріс кезінде белгілі болған. Олар аудандық білім бөліміне жоғары білім жөнінде жалған диплом тапсырған. Департамент қызметкерлері кезекті тексерістің кезінде ғана қызметкерлерінің жалған құжатпен жұмыс істеп жүргенін дәлелдеген. Олардың барлығы дерлік соңғы екі жылдан бері мектепте жұмыс істеген. Былтыр Түркістан облысында да сырттай оқу бітірген мұғалімдердің арасында жалған құжатпен жүргендер үлесі 80 пайыздан асатыны анықталды. Бұдан бұрын да ақтөбелік 34 педагогтің жалған құжатпен жұмыс істеп жүргені анықталып еді. Соның ішінде 7 мұғалім арнаулы білім беретін колледждерде, 11-і мектептерде және 13 тәрбиеші балабақшада тәлім берген. Жыл басында Қызылорда облысындағы орта білім беру ұйымдарында жалған дипломмен жұмыс істейтін 112 мұғалім әшкере болып, барлығы жұмыстан босатылды. Ал жақында Түркістан облысында колледж бен мектеп мұғалімдері жалған дипломмен жұмыс істегені анықталды. Облыс әкімдігінің салалық басқармасының жұмысына тексеру жүргізген прокурорлар бірқатар заңсыздықты әшкерелеген. Қадағалау органы өкілдерінің айтуынша, басқарма тарапынан оқушылар мен студенттерді мемлекеттік тапсырыс бойынша негізсіз қабылдауға қатысты жеті дерек анықталған. Колледждерде кадрлар даярлауға мемлекеттік тапсырысты орындау кезінде де кемшіліктерге жол берілген. Яғни, тапсырысты орындау барысында еңбек нарығындағы қажетті мамандар дұрыс таңдалмаған.
«Шетелге шығып кеткен білім алушыларға негізсіз қаржы аудару мен мұғалімдердің жалған диплом пайдалану арқылы жұмысқа орналасқан 35 фактісі анықталды. Бұл фактілер бойынша қазіргі таңда сотқа дейінгі тергеу басталды», – дейді Түркістан облыстық прокуратурасының басқарма прокуроры Дулат Әшірбеков.
Жеңіл жаза тұсау емес
Білім беру мекемелері берген құжаттар Ұлттық білім беру деректер қорында сақталады. Демек, арнайы нөмірлерді теру арқылы дипломның рас-өтірігін білуге болады. Жоғары білім және ғылым министрлігіне дипломның жалған не жалған емесін тексеруге өтініштер жиі түседі екен. Білім беру деректер қорының артықшылығы қандай дерсіз. Жүйедегі ақпаратты өзгерту мүмкін емес. Ал деректер қорындағы ақпарат оқу орнындағы мұрағат құжаттарымен сәйкес келуі керек. Артынша дипломды тексеру үшін университет базасын, бұйрық пен тіркеу журналы арқылы құжаттың сериясын тексереді. Осылайша, дипломның заңды сипатын анықтай аламыз. Егер оның жалған екені айқындалса, Қылмыстық кодекстің 385-бабына сәйкес, жалған құжаттарды қолдан жасағандарға екі мың АЕК-те айыппұл салынады немесе түзеу жұмыстарына, 600 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартылады. Не болмаса екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Сондай-ақ бiрнеше рет немесе адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен жасалған дәл сол іс-әрекет төрт мың айлық есептік көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға алып келеді. Сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 1 000 сағатқа қоғамдық жұмыстарға тартуға болмаса 4 жылға бас бостандығынан шектелуі мүмкін. Бұдан басқа көрiнеу жалған құжатты пайдаланғандарға 160 АЕК-те айыппұл салынады. Болмаса сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 160 сағатқа қоғамдық жұмыстарға тартылады. Ары кетсе, 40 тәулікке қамауға алынады. Ұлттық қауіпсіздік комитеті жалған дипломдар сатылатын жасырын «базарлардың» қаптап кеткенін растап отыр. Қазір жалған диплом сатып алу туралы әлеуметтік желідегі жарнамалар ешкімді таңғалдырмайтын болған. Жалған дипломға қолжетімділік, бағасының арзан болуымен қатар, диплом сататындар жасанды құжатты ешкім түпнұсқадан ажырата алмайды деп сендіреді. Министрліктің хабарлауынша, қызығушылық танытқан адамды сендірудегі басты құрал – барлық құжаттардың ресми бланкілерде басылып, нақты түпнұсқамен сәйкес келетіндігі. Дипломдары тексеру кезінде түпнұсқадан еш айырмасы болмайтынын айтады.
– Жалған дипломмен мектепте жұмыс істеу – баланың болашағына балта шабумен бірдей. Сондықтан нарықта дипломдардың саудалануына жол бермеу керек, – дейді Мәжіліс депутаты Жұлдыз Сүлейменова.
Сатып алынған диплом жұмыс істеу барысында жарамсыз екенін ескерсек, кәсібилік тұрғысына келген кезде ондай адамдар өз ісінің маманы бола алмайды. Нәтижесінде, құқық қорғау органдары анықтайтын жалған дипломдар саны жыл сайын артып келеді. Білім сарапшысы Өмір Шыныбекұлының айтуынша, кезінде бастауыш мектептерден университеттер ашылды. Осылайша, жоғары оқу орындары саңырауқұлақша қаптап кетті. Оларда күндіз оқитын студенттердің өзі сырттай оқитындар сияқты жылына 1-2 рет барып сессиясын жаптырып жүрді.
– Мемлекет шынымен ниет қылса, мектептердегі жалған дипломдарды тексеру қиын емес. Жалған диплом табылған мектептің басшыларын жұмыстан шығаратын заң қабылданса, директорлар да бұл істе жауапкершілік танытар еді. Лицензиясы бар жоғары оқу орындарының дипломы жалған болмайды. Ал белгілі бір университеттердің мөрін, бланкасын пайдаланып диплом жасайтындар бар. Егер осы университеттің үстінен іс қозғаса, жоғары оқу орнының заңгерлері жалған диплом жасайтындарды өздері-ақ тауып берер еді, – дейді Өмір Шыныбекұлы.
Қарап отырсақ, жалған құжатты жасаушылар мен сатып алушыларға да берілетін жаза жеңіл. Содан да болар, диплом сататын сайттардың санынан көз сүрінеді.
Сайттар саңырауқұлақша қаптаған
Жалған диплом саудасы ғаламтор желісінде қызып тұр. Екі жыл бұрын министрлік интернетте диплом сататын ресурстарға мониторинг жүргізіп, Diplomas Universities of Kazakhstan немесе kmiparasat.kz атты сайтты жауып тастаған еді. Одан бері әр жоғары оқу орны жеке үлгіде диплом беруге көшті. Тіпті, қазір барлық заңды дипломдардың электронды нұсқасы бар. Дегенмен интернеттегі сайттар «жабылды ма, жабылмады ма?» деген оймен интернетке шолу жасадық. Бірнеше сайт алдымыздан атып шықты. Соның біріне таңдау жасадық. «Барлық оқу орындарындағы дипломдарды ғана емес, басқа да білім дәрежесін білдіретін құжаттарды дайындап, сатамыз» деген aunouniver сайтына кірдік. Расында да, бұл компания ЖОО, колледж, техникум дипломдарымен бірге мектеп бітірді деген аттестат, сертификат, анықтамаларды жылдам жасап береміз деп жарнамалап қойған екен. Жаңа үлгідегі дипломдарды әлі сатылымға шығармаған. Бірақ былтырғы дипломдардың бағасы 250 мың теңгеден, ал 2015 жылдардағы диплом 230 мың теңге, 2001 жылғы дипломдар 200 мың теңгеден ашық көрсетілген. Сайтта компанияның нақты байланыс нөмірі жоқ. Өзіңіз туралы ақпаратты толтырып, төлем жасайсыз. Бір ай ішінде дипломыңызды үйіңізге дейін жеткізіп береді. Сонымен қатар интернетте дәл осындай бірнеше сайт кездесті. Сайттардың атауы орысша болғанымен, олар сізге тек ресейлік қана емес, қазақстандық оқу орындары беретін құжаттардың көшірмесін түпнұсқадан айнымайтындай қылып жасап береді екен. Бұл сайттар бірнеше жыл жұмыс істеп, қаншама адамды «дипломды» маман қылып шығарды десеңізші?! «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» дегендей, әшкере болғандар да бар. Заң бойынша жазасын да алды. Бірақ көбі айыппұл төлеумен шектелді.
– Иә, қазір интернетте неше түрлі сайт бар. Диплом сатумен айналысатын көп сайт Қазақстанда KZ деген доменмен ашылған. Яғни, оны бұғаттаудың еш қиындығы жоқ. Жайбарақат жұмыс істеп тұруы – еліміздегі цифрландыру жүйесінің кемшілігі, – дейді IT маман Алпамыс Серіков.
Дипломды сатып алған мұғалім алдындағы оқушыға қандай білім береді? Қанша жерден жалған диплом анықталып жатса да, интернеттегі саудаға әлі толықтай тұсау салынған жоқ. Сондықтан әр мекеме алдына келген маманның дипломын тексеріп алуы керек. Не жалған диплом жасаған адам да, жасатқан азамат та заң бойынша лайықты жазасын алуы тиіс. Әйтпесе, қалтасы қалыңдар дипломды сатып алғанымыз сияқты әділдікті де ақшамен шешеміз деп ойлайды.
