28 қыркүйек – заңғар жазушы Мұхтар Әуезовтің туған күні. Биыл жазушының туғанына 125 жыл толып отыр. Әуезов шығармалары бүгіннің ғана әңгімесі емес, ертең де жалғасын табатын дүние. Ұлт жоғалтқаны болса, Әуезов әлемінен табары анық. Асқар Сүлейменовтің «Келер қазақтың да ішер уы мен балы – Абай» дегеніндей, келер ұрпақтың да сүйенері Әуезов шығармалары болары хақ. Осы орайда, филология ғылымының докторы, профессор Айгүл Ісімақованың да Мұхтар Әуезов туралы айтары бар.– Айгүл апай, биыл – Мұхтар Әуезовтің 125 жылдығы. Одан бөлек, Алаш жұрты Ахмет Байтұрсынұлының да 150 жылдығын атап өтуде. Бірі – аға, бірі – іні. Екі бірдей тұлғаны байланыстыратын ұлттық идея – Алаш болғаны анық. Дегенмен ініні ағаға жақын тұтқан не нәрсе?
– Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы мен Мұхтар Әуезовтің 125 жылдығы биыл қатар өтіп жатыр. Ұлт ұстазы деп Ахаң туралы алғашқы болып айтқан М. Әуезовтің мерейтойы Ұстазының мерейі үстем болсыншы дегендей ықыласпен өтуде. Алаш саяси элитаның соңғы тұяғы – М.Әуезов, Қ.Сәтбаев пен Ә.Марғұлан. Үшеуі де 1921 жылы Ахаң басқарған Академиялық ғылыми орталықтан тапсырма алып, мектепке арналған оқулықтар мен ғылыми монография жазды. Бұларды біріктірген Алаштың Ұлттық идеясы: тәуелсіз мемлекеттің басты идеологиялық тірегі – ана тілінде білім беретін қазақ мектебі мықты болу керек! «Қазақ тілі бар жерде ғана қазақ жері бар» деген Ә.Бөкейханның сөзін іске асырған тұлғалар.
Сондықтан тек ана тілінде ұлттық құндылықтар негізінде білім алған азамат қана Отанына адал қызмет ете алады деп санаған Алаш саяси элитасы. Келешекте ата-баба жеріне ие болатын ана тілінде сөйлейтін отаншыл ұрпақты жеткізу жолында әрқайсысы қазақ тіліндегі қазіргі ғылыми дискурсты қалыптастырып кетті. Қазақты қырғыз деп кемітіп айтқан отаршыл заманда «Қазақ» газетін Орынбордан шығарды. Ресейдің ХХ ғасыр басындағы билігіне ықпалы болған мемлекетшіл Алаш саяси элитасы өздері қуғын-сүргінде жүріп, Ленинмен бірнеше рет кездесіп, 1920 жылдың 26 тамызында коммунистермен бірге қазақтың қазіргі шекарасын бекітіп берді.
Ахмет Байтұрсынұлы бас болып, Орынборда 1921 жылы ашылған Академиялық ғылыми Орталықтың тапсырмасымен бұлар ұлттық мектеп заманауи болуы үшін қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтарды жазып, оларды мектепке орнықтырып берді. Бұл оқулықтармен қатар әр ғылым саласында Шоқаннан кейін тоқтап қалған қазақ тіліндегі ғылымды дамытты: әрқайсысы ғылымның әр саласындағы монографиялардың авторлары. Қазіргі ана тіліндегі ғылыми дискурс осыдан жүз жыл бұрын қалыптасқанын біз тек Алаш ғалымдары ақталған кезде ғана білдік. Бұл ғылыми мұра совет кезінде авторларымен бірге репрессияға ұшырап, тек 1988 жылдан кейін ғана қазіргі ғылыми айналымға қайта оралды.
Мен Мәскеуде оқыдым, сонда біз ғылымы жоқ, әдебиеті тек Демьян Бедный мен Горькийден үйрену арқылы қалыптасқан сауатсыз, младописьменный жабайы халық ретінде маңсұқталып келдік. Совет энциклопедиясын қарасаңыз, авторлары – «осылай жазуға мәжбүр болдық» деген өзіміздің академиктеріміз. Бұлар Ахмет Байтұрсынұлының терминдері – пән сөздерін қолданғанын білсе де қарсы пікір айта алмаған. М.Әуезов Сталин мен Ленин сыйлығының иегері болса да, өзінің 1927-1932 жылдары жарық көрген «Қазақ әдебиеті тарихы», «Хан Кене», «Қилы заман» мен тұңғыш әңгімелері бар екенін айта алмаған. Алаш партия мүшесі болған Әуезовке тірі қалу үшін совет үкіметі бұл еңбектерінен ресми бас тартқызған. Жазушы сол кездегі биліктің басылымдарында «бұл еңбектер Алаш партиясы тапсырмасымен жазылғандықтан бұлардан бас тартамын» деуге мәжбүр болған. «Мен жастарға сенемін!» деп Мағжан айтқандай, Әлихан мен Ахаң бастаған ағалары жастардың тірі қалып совет кезінде де Алаш идеясын қолдан келгенше іске асыруы қажет деп санаған.
Алаштың рухани қолбасшысы бола білген А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойына арнап, 1923 жазған мақаласында М.Әуезов «Ұлт ұстазы» деген тұжырымды тұңғыш рет орнықтырып берген ахметтанушы дер едім! Ұстаздарынан бас тартқызған совет кезінде де М.Әуезов қолдан келгенше, Алаш аманатын орындап өткен бірегей адал шәкірт деп айтар едім. Совет билігі Әуезовтің жазған әр сөзін қадағалап отырған. Ол үшін совет режимін қолдаған фанатиктерді жазушының әр қадамын қадағалайтын етіп қойған: бір қазақ бір қазаққа қиянат жасаған. Жазушы «Абай жолы» романын жазу кезінде қаншама қасірет шеккен?! Құнанбай мен Абай арасы пионер Павлик Морозов іспетті болуы құпталған: феодалшыл болыс Құнанбайға ұлы Абай қарсы тұру керек дегеннен бастап романдағы би-шешендер бейнесіне дейін ықылассыз суреттелуі керек дегенді белсенділер қадағалаған. Совет кезінде М.Әуезов басқарған Абай жинағының үстінен қайта қарап отырған да осы коммунист цензорлар болатын.
М. Әуезов ғылыми орталығының басшысы Ләйлә Мұхтарқызының ұлы әдебиетші Диар Асқарұлы Қонаевтың биыл шыққан монографиясында осы жиындардың стенограммалары, жазушының хаттары мен күнделік жазбалары тұңғыш рет келтірілген.
Мұрат Мұхтарұлы Әуезовтің басшылығымен жазушының Америка, Индия, Жапония сапарларындағы күнделік жазбалары да қайта қарастырылып, өткен жылы АҚШ елшілігі қолдауымен ағылшын тілінде тұңғыш рет толық жарық көрді. Жазушының бұл сапарларда Семейдегі Абай жатқан жердегі қазақты улап жатқан полигон туралы, ұлттық құндылықтардың жойылуы, елдің келешегі туралы мұңды ойлары баршылық. Сондықтан бұл күнделіктер сол кездегі совет тыңшылары біле бермейтін Ахаңның төте жазуымен жазылған. Бұл кітаптың беташарында профессор Г.Пірәлі мен Д.Қонаев қазіргі Әуезовтанудың осы жағын танытқан мазмұнды абстракт берген.
«Неизвестный Ауэзов» Д.Қонаев. «Мухтар Ауезов. Письма родным и близким» (1940-1961); Д.Қонаев. «Летопись жизни и творчества Ауэзова» басылымдарында бұрын тыйым салынған мұрағаттық мағлұматтар тұңғыш рет қамтылғанымен құнды болып отыр.
– Ахметтанудың басында Әуезов тұрғаны анық. Ол Ахаңды ұстаз санады. Тіпті, ол туралы Ұлт ұстазының 50 жылдық мерейтойында жазған мақаласында ашық айты. Кеңес дәуірінде Әуезов бұл тақырыпқа бара алды ма?
– Қазақты қырғыз деп айтқан заманда Ахмет Байтұрсынұлы өзі құрған «Қазақ» газетін «халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деп бас редактор ретінде сол кездегі мектептегі ана тіліндегі білімді қалыптастыруды қолға алып, замандастарының басын қосып, оқу-ағарту, ұлт, жер, тіл мәселелерінің мемлекеттік деңгейде шешілуін қамтамасыз етті.
«Бұл газеттің қазақ ұлттық тарихында алатын орны қандай?» деген сауалға М.Әуезов 1923 жылы былай деген: «Ахаңның майданға алғаш жыры шығып, әдебиет, саясат жолында жол бастаған күндері бәріміздің де есімізде. Кешегі күні оқушы болып, соның тәрбиесінде жүрген күндерімізді көз алдымызға елестетеді. Ахаңның қазақ оқушысының ойы мен пікірін тәрбиелеген заманнан бір ай ұзағанымыз жоқ. Кешегі күндерге дейін бәріміз де жетегінде келгенбіз. Қаламынан туған өсиетті үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша заманындағы үкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға сіңірген пікірі әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы ұшырайды, құлағымызға жайлы тиеді».
Қазақ газетінің қоғамдағы тарихи қызметі туралы былай делінген: «Қазақ» газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы күнде пікір-білім жолында бұғанасы бекіп, іс майданына шығып отырса, кейінгі жас буын Ақаң салған өрнекті біліп, Ақаң ашқан мектепті оқып шыққалы табалдырығына жаңа аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр. Ақаңның бұл істеген қызметі – қазақтың ұзын-ырға тарихымен жалғасып кететін қызмет, істеген ісімен өзіне орнатылған ескерткіш – мәңгілік ескерткіш.
Қазақ жастарының ардақты тәрбиешісі Ақаң сөйлегенде, менің есіме «Қазақ» газетінің әуендері түседі. Біз ол күнде мектеп ішінде жүрген бала едік. Бірақ патша саясаты темір бұғаудай мойынға батып, қазақ жұртын әлсіретіп, «Кедейді шалапқа мас қылып, байды қымызға мас қылып», елдігін жоғалтып бара жатқанын тұманды оймен сезуші едік, көмескі жауы қазақтың бесіктегі баласының көзіне де елестегендей еді... Жас буынның жаңа туып келе жатқан әлсіз ойын жол «мұндалап», жетегіне алып бара жатқандай байқалушы еді. Мектептегі сабағын оқымайтын бала «Қазақ» газетін көрген жерде қадалып тұрып қалатын. Бөтен қалада қыр есіне түсіп, елін ойлап жүрген балаға «Қазақ» газеті ауылынан келген сәлемдемедей болатын, ел басына келген бәленің атын білмей, түсін танымаса да, елі мінген ескегі жоқ қайықты теңіздің ішінде жылжытып бара жатқан жел мен құйынның бар екенін оқып жүрген бала да сезетұғын.
«Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына» түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болатын».
«Қазақты өлі ұйқыдан кім оятты?» дегенге бүкіл ұрпақтың атынан Әуезов былай деген: «Ол газеттің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін, ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң, маса болып қалай ызыңдап оятамын деп, ұзақ бейнетті мойнына міндет қылып алған Ақаңның екпіні болатын».
Осы ретте Әуезов Ұлт ұстазының білім мен ғылым істеріне де баға берген: «Орынбордағы қазақ институтының һәм басқа қазақ баласы оқыған мектептердің оқытушысы Ахаң мектептен босаған уақытта қазақ мектептеріне керекті кітаптар жазады. Бұрынғы оқушыларға белгілі Тіл құрал, Оқу құралдарынан басқа соңғы жылдары Әліппе істерін һәм қазақша жазған. Бұл соңғы кітабы осы күнде Орынборда басылып жатыр. Былтырдан жазып жүрген «Мәдениет тарихы» деген кітабын осы күні бітіріпті. Жақында о да басылып шықса керек. Ахаң соңғы жылдардағы уақыттың бәрін қазақтың мектебіне сарып қылып, істеген ісі де, жазған жазуы да соған арналған. Сондықтан бұрынғы уақыттағы жас буынның әлсіз ойын тербеткен, жүрекке жылы тәтті өлеңдерін соңғы жылдары ести алмай жүрміз. Бірақ Ахаңның бұрынғы айтқан сөзін әлі қазақ баласы ұмытқан жоқ, өлеңіндегі белгілі сарын әлі ескірген жоқ. Әлі күнге дейін қазақ даласының күшті сарыны болып, Арқаның қоңыр желімен бірге есіп шалқып жатыр. Бұдан 10-15 бұрын: «Алаштың Үмбетінің бәрі мәлім. Кім қалды таразыға тартылмаған?» дегенді Ахаң айтса, біз де осы күнде соны айтамыз. Одан басқа жалпақ елдің сынына толып, мейірін қандырған кісілері санаулы».
Отанына, Ұлтына, Еліне адал қызмет еткен, ғылым мен білім саласының дамуына нақты үлес қосқан, тіл мен әдебиетті ұлттың тарихымен бірлікте қарастырып, пән ретінде қалыптастырып берген ғалым А.Байтұрсынұлы еңбегінің Ел тарихында алатын орны айрықша екенін 26 жасар замандасы М.Әуезов былай бағалаған: «Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Оны осы жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығына ешкім де дауласпайды. Сондықтан 50 жылдық тойын істеп отырған қуанышты күнде Ахаңа біздің айтатын сөзіміз: Ахаң – еңбегі жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі – артынан келе жатқан жастар. Оның арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өз басшысы деп санайды. Қаламынан тамған бал ем болудан айнымайды, әлде болса өмірінің ұзақ болып, еңбегінің өнімді болуын тілеуден қазақ баласы қайтпайды».(4: 70).
А.Байтұрсынұлының ақындық дискурсы қандай деген сауалға да М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың «Абай» журналының 1918 жылғы 5 санында «Екеу» деген бүркеншік есіммен жарияланған «Абайдан соңғы ақындар» деген мақаласынан табамыз. Бұл зерттеуде тоғыз ақынның есімі аталып, олар үш жікке бөлінген: «Екінші жіктің өлеңшілері – Ахмет Байтұрсынұлы, Сәбит Дөнентаев, Шаһкәрім, Бекет Өтетілеуов. Бұлардың өлеңінің сырты төгілген, сұлу, тілі кестелі, анық, халықтың ұғымына, оқуына жеңіл, тәтті. Бұлардың өлеңінің сезім мен тәрбие-әсері аз, ақылға азығы бар. Бұлар – халықшыл (народник) ақындар. Ана ақындардан бұлардың сөзінің халыққа бір атасы жақын тұрады...Ойына сөзі дәл, тілге жайлы, көркем, халықтың керегіне, кемшілігіне ғана арналған өлеңдер Ахмет Байтұрсынұлынікі. Ахмет өлеңдерін ақындық еркі билеп, қиял ермегі айдап шығармайды. Ойды оятуға, миды сергітуге, мұңлы, мұқтаж, терең мақсат түртіп шығарады. Біресе ызамен зекіп айтып, біресе зарланып, шермен айтып, біресе ақыл қылып, сипап айтып, не қылса, халықтың көзін ашпақ. Өлеңінде толғанған ой, толқыған шердің көп ізі бар, бірақ бұған қарап, қиялы шалқып, шарықтап кетпейді. Ылғи халықтың нәзіктенбеген сезімімен, жетілмеген ұғымымен есептесіп отырады. Ахметтің көзге түсерлік бір өнері – переводқа шеберлігі». (6: 93 – 94)
Совет кезінде Әуезов өз еркімен арқалап алған Алаш аманатын орындау үшін ең басты тірі болуын көздеді. Әуезовтің қандай қасірет шеккенін бір Алла біледі. Біз тек Қайым Мұхамедханның жазғанынан ғана болжай аламыз. Сырт көзге биліктен атақ алушы Әуезов – өз ұстаздары туралы бір сөз айта алмай құсада өткен адал шәкірт. Қайым Мұхамедхан да Әуезовке тура осы мағынадағы адалдық танытты. Әуезов Елизавета Әлиханқызымен байланысын үзбеген. 1958 жылы Елизаветаның өтінішімен Мәскеуде кездесіп, оған марқұм жары Смағұл Сәдуақасұлы тапсырған құжаттарға ие болған. Бұлар: Смағұл Сәдуақасұлының аяқталмаған романы; екіншісі, қазір Әуезов мұражайында сақталған Жүсіпбек Аймауытұлының «Ақбілек» романының қолжазбасы! Реті келгенде қараңыздаршы: Аймауытұлының жазуы қандай сұлу болған! Үшіншісі, Сұлтанмахмұт Торайғырұлының толық қолжазбалары. Ләйлә Мұхтарқызының айтуынша, бұл қолжазбаларды сұрап алған адам қайтармаған. Төртіншісі, Әуезовтің өзінің Смағұл Сәдуақасұлының сауалнамасына берген жауаптары. Мұнда жазушы Абайға қалай келгенін айтқан құнды ғылыми мағлұматты деректер баршылық.
1998 жылы докторлық диссертациямда Алаш кезінің көркем прозасын әлем әдебиеті мәтіндерімен салыстырып зерттеген едім. Шәкәрім, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып прозасы мен М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерін өз заманы контексінде қарастырдым. Мәскеуге таныту үшін монографиям орыс тілінде шықты. Көп ұзамай сол кездегі Әуезов мұражайын басқарған Ләйлә Мұхтарқызы Әуезова мені музейге арнайы шақырып, осы «Ақбілек» қолжазбасын көрсеткен еді. А4 формат 4 бөлінген көлемдегі Жүсіпбек Аймауытұлының жазуын көргенде, оның сұлу каллиграфиясы мен бұл құжаттар қалай сақталғанына қайран қалған едім. Сонда Ләйлә Мұхтарқызы айтқаны: бұл көлем Мұхтар Омарханұлы айтуынша, керек кезде денеге тығып ұстауға және басқа бір жерге жасыруға ыңғайлы болғандықтан екен. Және бұл туралы көп айта бермеңіз. Әкем өмір бойы Алашқа қатысы болды деп көрмеген сұмдығы жоқ, заман қайта өзгеріп кетуі мүмкін дегені есімде қалды. «Ақбілектің» қолжазбасы бар екенін біз Ләйля Мұхтарқызы дүниеден өткеннен кейін ғана ашық айта бастадық. Осыдан-ақ болжай беріңіз, советтік тоталитарлық жүйенің жазушыны қалай сындырғанын. Әуезовтің Ілияс Жансүгірұлының отбасына қарайласуы да осы Алашшыл аманатынан деп түсіну керек. «Времен связующая нить», «Ділім» атты іргелі зерттеулердің авторы Мұрат Мұхтарұлы Әуезовтің совет кезінде «Жас Тұлпарға» басшы болуы да дер кезінде Әкеден көрген Алаштың аманаты деп түсінемін.
– Гүлнәр Дулатова «Шындық шырағы» кітабында Мұхтар Әуезовпен кездескенін, сол кездесуден кейін ұзақ уақыт ол кісіні «кешіре» алмағанын жазады. Кеңестік заманда «Халық жауының» ұрпақтарымен араласуға «бас тартқандар» өте көп. Әлде қоғам соған мәжбүрледі ме?
– Бұл туралы мен де оқыдым. Гүлнәр Дулатқызынан сұраған едім: «Апай, кейін сол үшін өкінбедіңіз бе?» деп. Апайдың кейінгі кітабында бар болуы керек: «соңғы рет көргенде Әуезовпен сөйлеспегеніме кейін өкіндім» дейді. «Ол да қасірет шекті, ол да ұрпағы үшін сондай пейіл танытты. Есейген кезде мен ол кісіні түсіндім» деп еді. Совет билігі «халық жауы ұрпағы» дегендерге қатыгездік танытып, оларды қолдан келгенше бір-біріне қарсы қоюға дейін барды деген.
Бауыржан Момышұлының Гүлнәр апайға «келінім» деп қорған бола білгені туралы оқыған шығарсыз. Қайын атасына сәлем салуды тоқтатпаған Гүлнәр апайды Қытайдан келген қандастарымызбен қауыштырып, олардан Міржақып Дулатұлы Шәуешекке барғаны туралы білетіндерін жаздырып алдырған Бауыржан Момышұлы екені жалпы жұрт біле жүрсін. Совет кезінде «кімнің қызы екеніңді естен шығарма!» деп қолдау үшін шынында да батыр болу керек. Бауыржан Момышұлы мемлекеттік сыйлық алған кезде жасаған банкетінде Гүлнәр апайға төрдегі өзінің қасынан орын бергені, сол кеште апайдың кім екенін айтып, Міржақыптың өлеңін оқып бергені де сіз айтқан кітапта жазылған.
– Алаш қайраткерлерінің ішінде Әуезов ерекше қадір тұтқандар болды ма? Ұстазы – Ахмет, досы кім?
– Өз әкесі ерте қайтыс болған М.Әуезов атасының тәрбиесімен жас кезінен Абай өлеңдерін жаттап өскен. Бұл туралы жоғарыда айтылған Смағұл Сәдуақасұлына берген жауабында жазылған. Абай ұрпағымен әуелі аталары, кейін өзі де тығыз байланыста болған. «Адамдық негізі – әйел» атты мақаланы Тұрағұл екеуіміз жазып едік. Мен басылымға апарғандықтан «семинарист Әуезов» деп кетіпті» дегені де осы ретте айтылған. Әуезов Жүсіпбек Аймауытұлын да өзіне ұстаз санаған. Жоғарыда «Екеу» деген бүркеншік атпен жазылған мақаладан бастап үлкен шығармашылық байланыс болған. Тағы бір мақаласында өзі ерекше мейіріммен жазғандай, Әуезов Мағжанды жақсы көрген!
– Шәкен Айманов «Абай жолын» түсіремін деп жоспарлағанымен, ол арманына жете алмады. «Көксерек» те, «Қараш-Қараш оқиғасын» да түсіргендер – қырғыз режиссерлері. Әуезов шығармаларын кино тілінде сөйлетуге қазақ режиссерлері неге бата алмады?
– Шіркін, Шәкен Айманов түсіретін еді! Қырғыз режиссерлерін баптаған, Әуезовті ұстаз санаған Шыңғыс Айтматов тұр ғой бұл кинолардың артында! «Манасты» қорғаған Әуезовті құрметтейтін қырғыздарға Әуезов кім екенін, оның «Қилы заман» романында 1916 жылғы Қарқарадағы Албандар бастаған ұлт азаттық соғыстың басында қазақ пен қырғыз бірге жүргенін танытқан Айтматов қой. Совет кезінде «Қилы заманның» орыс тіліндегі аудармасын Мәскеудегі «Новый мирде» жариялаған Шыңғыс Айтматов екенін ұмытпайық. Содан кейін ғана 1972 жылы «Қилы заманды» «Жұлдыз» журналына Әди Шәріпов шығарды.
Қазір Құдайға шүкір, Әуезовті постколониалдық дискурста танып келе жатқан шетелде білім алған дарынды жастар баршылық. Мұрат Есжан мен Ақсәуле Әбілдә түсірген телесериалда көбіміз күні бүгін біле бермейтін көп ақиқаттың беті ашылған.
– Мұхтар Әуезов әлемі зерттеліп бітті деп айта аламыз ба?
– Әуезов пен Ұлт ұстазы бастаған Алаш әдебиеті мен Алаш әдебиеттануы бізден кейін де зерттеледі. Совет кезіндегі әуезовтану З.Кедрина, Л.Соболев, З.Ахметов, Л.Әуезова, М.Бөжеев, К.Сыздықов, З.Серікқалиев, Б.Сахариев, М.Мырзахметұлы, Р.Нұрғалилердің зерттеулерімен танылды. Тәуелсіз кезде қайта оралған Алаш әдебиеттануы әуезовтануға жаңа серпіліс әкелді. Ең бастысы, Әуезов мұрасы Алаш әдебиеті мен Алаш әдебиеттану контексінде қайта қарастырылды: бұған дейін тек совет кезімен шектелген еді. Тәуелсіз кездің әуезовтануы Т.Жұртбайдың жаңашыл деректі зерттеулерімен толықтырылып, қазіргі заман талаптарына сай келесі сатыға көтерілді. Әуезовтің 50 томдығы Б.Майтанов жетекшілігімен Т.Әкім, Р.Әбдіғұлов, М.Ахет, С.Майлыбай, А.Қуанышбаев, Е.Ханыкей, К.Рахымжандардың заманауи ғылыми мағлұматты түсініктерімен толықтырылды. Профессор Гүлзия Пірәлінің соңғы жылдарда монографиялық зерттеулері әуезовтанудың бұрын қамтылмаған жаңа қырларын ашты.
– Биылғы мерейтой қалай аталып өтіп жатыр?
– Әдебиет және өнер институтының дайындауымен биыл Мұхтар Әуезовтің 5 томдық көркем мұрасы жуырда жарыққа шығады. Әуезовтің 125 жылдығы мен өзіне үлгі еткен Ұлт ұстазының 175 жылдығы Қазақ Елінің еңсесі мен рухын көтеретін құтты, берекелі жыл болсын деп тілейік!
Отанына, Ұлтына, Еліне адал қызмет еткен, ғылым мен білім саласының дамуына нақты үлес қосқан, тіл мен әдебиетті ұлттың тарихымен бірлікте қарастырып, пән ретінде қалыптастырып берген ғалым А.Байтұрсынұлы еңбегінің Ел тарихында алатын орны айрықша екенін 26 жасар замандасы М.Әуезов былай бағалаған: «Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Оны осы жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығына ешкім де дауласпайды. Сондықтан 50 жылдық тойын істеп отырған қуанышты күнде Ахаңа біздің айтатын сөзіміз: Ахаң – еңбегі жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі – артынан келе жатқан жастар. Оның арты Ахаң мектебіне тізіліп, кіріп жатқан жас буын, жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өз басшысы деп санайды. Қаламынан тамған бал ем болудан айнымайды, әлде болса өмірінің ұзақ болып, еңбегінің өнімді болуын тілеуден қазақ баласы қайтпайды».(4: 70).
А.Байтұрсынұлының ақындық дискурсы қандай деген сауалға да М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың «Абай» журналының 1918 жылғы 5 санында «Екеу» деген бүркеншік есіммен жарияланған «Абайдан соңғы ақындар» деген мақаласынан табамыз. Бұл зерттеуде тоғыз ақынның есімі аталып, олар үш жікке бөлінген: «Екінші жіктің өлеңшілері – Ахмет Байтұрсынұлы, Сәбит Дөнентаев, Шаһкәрім, Бекет Өтетілеуов. Бұлардың өлеңінің сырты төгілген, сұлу, тілі кестелі, анық, халықтың ұғымына, оқуына жеңіл, тәтті. Бұлардың өлеңінің сезім мен тәрбие-әсері аз, ақылға азығы бар. Бұлар – халықшыл (народник) ақындар. Ана ақындардан бұлардың сөзінің халыққа бір атасы жақын тұрады...Ойына сөзі дәл, тілге жайлы, көркем, халықтың керегіне, кемшілігіне ғана арналған өлеңдер Ахмет Байтұрсынұлынікі. Ахмет өлеңдерін ақындық еркі билеп, қиял ермегі айдап шығармайды. Ойды оятуға, миды сергітуге, мұңлы, мұқтаж, терең мақсат түртіп шығарады. Біресе ызамен зекіп айтып, біресе зарланып, шермен айтып, біресе ақыл қылып, сипап айтып, не қылса, халықтың көзін ашпақ. Өлеңінде толғанған ой, толқыған шердің көп ізі бар, бірақ бұған қарап, қиялы шалқып, шарықтап кетпейді. Ылғи халықтың нәзіктенбеген сезімімен, жетілмеген ұғымымен есептесіп отырады. Ахметтің көзге түсерлік бір өнері – переводқа шеберлігі». (6: 93 – 94)
Совет кезінде Әуезов өз еркімен арқалап алған Алаш аманатын орындау үшін ең басты тірі болуын көздеді. Әуезовтің қандай қасірет шеккенін бір Алла біледі. Біз тек Қайым Мұхамедханның жазғанынан ғана болжай аламыз. Сырт көзге биліктен атақ алушы Әуезов – өз ұстаздары туралы бір сөз айта алмай құсада өткен адал шәкірт. Қайым Мұхамедхан да Әуезовке тура осы мағынадағы адалдық танытты. Әуезов Елизавета Әлиханқызымен байланысын үзбеген. 1958 жылы Елизаветаның өтінішімен Мәскеуде кездесіп, оған марқұм жары Смағұл Сәдуақасұлы тапсырған құжаттарға ие болған. Бұлар: Смағұл Сәдуақасұлының аяқталмаған романы; екіншісі, қазір Әуезов мұражайында сақталған Жүсіпбек Аймауытұлының «Ақбілек» романының қолжазбасы! Реті келгенде қараңыздаршы: Аймауытұлының жазуы қандай сұлу болған! Үшіншісі, Сұлтанмахмұт Торайғырұлының толық қолжазбалары. Ләйлә Мұхтарқызының айтуынша, бұл қолжазбаларды сұрап алған адам қайтармаған. Төртіншісі, Әуезовтің өзінің Смағұл Сәдуақасұлының сауалнамасына берген жауаптары. Мұнда жазушы Абайға қалай келгенін айтқан құнды ғылыми мағлұматты деректер баршылық.
1998 жылы докторлық диссертациямда Алаш кезінің көркем прозасын әлем әдебиеті мәтіндерімен салыстырып зерттеген едім. Шәкәрім, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақып прозасы мен М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерін өз заманы контексінде қарастырдым. Мәскеуге таныту үшін монографиям орыс тілінде шықты. Көп ұзамай сол кездегі Әуезов мұражайын басқарған Ләйлә Мұхтарқызы Әуезова мені музейге арнайы шақырып, осы «Ақбілек» қолжазбасын көрсеткен еді. А4 формат 4 бөлінген көлемдегі Жүсіпбек Аймауытұлының жазуын көргенде, оның сұлу каллиграфиясы мен бұл құжаттар қалай сақталғанына қайран қалған едім. Сонда Ләйлә Мұхтарқызы айтқаны: бұл көлем Мұхтар Омарханұлы айтуынша, керек кезде денеге тығып ұстауға және басқа бір жерге жасыруға ыңғайлы болғандықтан екен. Және бұл туралы көп айта бермеңіз. Әкем өмір бойы Алашқа қатысы болды деп көрмеген сұмдығы жоқ, заман қайта өзгеріп кетуі мүмкін дегені есімде қалды. «Ақбілектің» қолжазбасы бар екенін біз Ләйля Мұхтарқызы дүниеден өткеннен кейін ғана ашық айта бастадық. Осыдан-ақ болжай беріңіз, советтік тоталитарлық жүйенің жазушыны қалай сындырғанын. Әуезовтің Ілияс Жансүгірұлының отбасына қарайласуы да осы Алашшыл аманатынан деп түсіну керек. «Времен связующая нить», «Ділім» атты іргелі зерттеулердің авторы Мұрат Мұхтарұлы Әуезовтің совет кезінде «Жас Тұлпарға» басшы болуы да дер кезінде Әкеден көрген Алаштың аманаты деп түсінемін.
– Гүлнәр Дулатова «Шындық шырағы» кітабында Мұхтар Әуезовпен кездескенін, сол кездесуден кейін ұзақ уақыт ол кісіні «кешіре» алмағанын жазады. Кеңестік заманда «Халық жауының» ұрпақтарымен араласуға «бас тартқандар» өте көп. Әлде қоғам соған мәжбүрледі ме?
– Бұл туралы мен де оқыдым. Гүлнәр Дулатқызынан сұраған едім: «Апай, кейін сол үшін өкінбедіңіз бе?» деп. Апайдың кейінгі кітабында бар болуы керек: «соңғы рет көргенде Әуезовпен сөйлеспегеніме кейін өкіндім» дейді. «Ол да қасірет шекті, ол да ұрпағы үшін сондай пейіл танытты. Есейген кезде мен ол кісіні түсіндім» деп еді. Совет билігі «халық жауы ұрпағы» дегендерге қатыгездік танытып, оларды қолдан келгенше бір-біріне қарсы қоюға дейін барды деген.
Бауыржан Момышұлының Гүлнәр апайға «келінім» деп қорған бола білгені туралы оқыған шығарсыз. Қайын атасына сәлем салуды тоқтатпаған Гүлнәр апайды Қытайдан келген қандастарымызбен қауыштырып, олардан Міржақып Дулатұлы Шәуешекке барғаны туралы білетіндерін жаздырып алдырған Бауыржан Момышұлы екені жалпы жұрт біле жүрсін. Совет кезінде «кімнің қызы екеніңді естен шығарма!» деп қолдау үшін шынында да батыр болу керек. Бауыржан Момышұлы мемлекеттік сыйлық алған кезде жасаған банкетінде Гүлнәр апайға төрдегі өзінің қасынан орын бергені, сол кеште апайдың кім екенін айтып, Міржақыптың өлеңін оқып бергені де сіз айтқан кітапта жазылған.
– Алаш қайраткерлерінің ішінде Әуезов ерекше қадір тұтқандар болды ма? Ұстазы – Ахмет, досы кім?
– Өз әкесі ерте қайтыс болған М.Әуезов атасының тәрбиесімен жас кезінен Абай өлеңдерін жаттап өскен. Бұл туралы жоғарыда айтылған Смағұл Сәдуақасұлына берген жауабында жазылған. Абай ұрпағымен әуелі аталары, кейін өзі де тығыз байланыста болған. «Адамдық негізі – әйел» атты мақаланы Тұрағұл екеуіміз жазып едік. Мен басылымға апарғандықтан «семинарист Әуезов» деп кетіпті» дегені де осы ретте айтылған. Әуезов Жүсіпбек Аймауытұлын да өзіне ұстаз санаған. Жоғарыда «Екеу» деген бүркеншік атпен жазылған мақаладан бастап үлкен шығармашылық байланыс болған. Тағы бір мақаласында өзі ерекше мейіріммен жазғандай, Әуезов Мағжанды жақсы көрген!
– Шәкен Айманов «Абай жолын» түсіремін деп жоспарлағанымен, ол арманына жете алмады. «Көксерек» те, «Қараш-Қараш оқиғасын» да түсіргендер – қырғыз режиссерлері. Әуезов шығармаларын кино тілінде сөйлетуге қазақ режиссерлері неге бата алмады?
– Шіркін, Шәкен Айманов түсіретін еді! Қырғыз режиссерлерін баптаған, Әуезовті ұстаз санаған Шыңғыс Айтматов тұр ғой бұл кинолардың артында! «Манасты» қорғаған Әуезовті құрметтейтін қырғыздарға Әуезов кім екенін, оның «Қилы заман» романында 1916 жылғы Қарқарадағы Албандар бастаған ұлт азаттық соғыстың басында қазақ пен қырғыз бірге жүргенін танытқан Айтматов қой. Совет кезінде «Қилы заманның» орыс тіліндегі аудармасын Мәскеудегі «Новый мирде» жариялаған Шыңғыс Айтматов екенін ұмытпайық. Содан кейін ғана 1972 жылы «Қилы заманды» «Жұлдыз» журналына Әди Шәріпов шығарды.
Қазір Құдайға шүкір, Әуезовті постколониалдық дискурста танып келе жатқан шетелде білім алған дарынды жастар баршылық. Мұрат Есжан мен Ақсәуле Әбілдә түсірген телесериалда көбіміз күні бүгін біле бермейтін көп ақиқаттың беті ашылған.
– Мұхтар Әуезов әлемі зерттеліп бітті деп айта аламыз ба?
– Әуезов пен Ұлт ұстазы бастаған Алаш әдебиеті мен Алаш әдебиеттануы бізден кейін де зерттеледі. Совет кезіндегі әуезовтану З.Кедрина, Л.Соболев, З.Ахметов, Л.Әуезова, М.Бөжеев, К.Сыздықов, З.Серікқалиев, Б.Сахариев, М.Мырзахметұлы, Р.Нұрғалилердің зерттеулерімен танылды. Тәуелсіз кезде қайта оралған Алаш әдебиеттануы әуезовтануға жаңа серпіліс әкелді. Ең бастысы, Әуезов мұрасы Алаш әдебиеті мен Алаш әдебиеттану контексінде қайта қарастырылды: бұған дейін тек совет кезімен шектелген еді. Тәуелсіз кездің әуезовтануы Т.Жұртбайдың жаңашыл деректі зерттеулерімен толықтырылып, қазіргі заман талаптарына сай келесі сатыға көтерілді. Әуезовтің 50 томдығы Б.Майтанов жетекшілігімен Т.Әкім, Р.Әбдіғұлов, М.Ахет, С.Майлыбай, А.Қуанышбаев, Е.Ханыкей, К.Рахымжандардың заманауи ғылыми мағлұматты түсініктерімен толықтырылды. Профессор Гүлзия Пірәлінің соңғы жылдарда монографиялық зерттеулері әуезовтанудың бұрын қамтылмаған жаңа қырларын ашты.
– Биылғы мерейтой қалай аталып өтіп жатыр?
– Әдебиет және өнер институтының дайындауымен биыл Мұхтар Әуезовтің 5 томдық көркем мұрасы жуырда жарыққа шығады. Әуезовтің 125 жылдығы мен өзіне үлгі еткен Ұлт ұстазының 175 жылдығы Қазақ Елінің еңсесі мен рухын көтеретін құтты, берекелі жыл болсын деп тілейік!
