«Шегірткеден қорыққан егін екпес» деген сөз бар. Десе де, биыл қанатты жәндіктің сұсы басым. Африка құрлығы мен Оңтүстік Азияда қаптаған қалың шегіртке егістікті отап, азық-түлік қауіпсіздігіне нұқсан келтіруде. Ғалымдар мұны ширек ғасыр ішіндегі алапат шабуыл деп бағалап отыр.
Айдаладағы Африкадағы жағдайдың бізге қандай қатысы бар дерсіз. Рас, қара құрлықтағы зиянкес бізге келмесе де, жыл сайын Орталық Азия мен Ресейдің егістік алқабын көктеп өтетін жергілікті жәндіктен келетін зиянның өзі жеткілікті. Оның үстіне, шегіртке бір күнде 200 шақырымға дейін ұшып бара алатын қабілетке ие. Мәселен, 2019 жылдың басында Йеменде, Сауд Арабиясы мен Иранда байқалған жәндік тез көбейіп, жыл соңына қарай Африканың шығысына жетіп үлгерген. Ал екі құрлықтың ортасында ені 200-300 шақырымдық Қызыл теңіз жатқаны белгілі. 2003-2005 жылдары үйірлі шегіртке Батыс Африкадағы егістік алқаптарын жалмап, 2,5 млрд доллардың өнімін құртып кеткен. Яғни, бұл жолғысы қалың тобымен қайта оралған беті деуге де болатындай.
Табиғатта шегіртке жәндігі үйірлі және саяқ деп екі түрге бөлінеді. «Ыршып жүріп ән салатын» саяқ түрінен аса қауіп жоқ. Әйтсе де, тұтаса ұшып, қаптай қонатын үйірлі шегіртке көші келмесін деңіз. Егіннен егін, шөптен шөп қалмасы анық.
Әдетте, қыстың соңы, көктемнің басында біздің қоғамның назарын аударып, құзырлы орындар қамданатын екі жайт бар. Шегірткеге және жемқорлыққа қарсы күрес күшейеді. Екеуі де қазынаның жауы саналғанымен, шегірткенің зияны – бірмаусымдық қана. Ал жемқорлар жыл он екі ай жатпайды-ақ.
Айтқандай, шегірткенің әлегіне елімізде бірнеше шенеунік шырмалғаны да есте. 1999 жылдың жазында үйірлі жәндік солтүстіктегі астықты алқапты ақтап болып, ел астанасына да кіріп кетті. Осы оқиғадан кейін сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Жәнібек Кәрібжанов отставкаға кетіп, орнына келген Сауат Мыңбаев жаз бойы зиянкестермен алысып, оларға қарсы себілген дәрі-дәрмектен де қайран болмаған.
Рас, соңғы жылдары шегірткенің алапат шабуылының беті қайтқандай. Бірақ Үкімет сақтық шарасы ретінде бюджеттен қаржы бөліп, алдын алу жұмыстарын тұрақты жүргізіп тұрады. Мәселен, 2014 жылы шегірткеге қарсы 2,9 млрд теңге бөлінсе, 2015 жылы – 3,7 млрд теңге, 2016 жылы – 2,7 млрд теңге, 2017 жылы – 1,5 млрд теңге, 2018 жылы – 3,57 млрд теңге, 2019 жылы 2,1 млрд теңге қарастырылыпты.
Биыл да қамсыз емеспіз. Ауыл шаруашылығы министрлігі баспасөз қызметінің хабарлауынша, өңірлерде шегіртке тектес зиянкестердің таралуына жол бермеу үшін алдын ала дайындық жұмыстары басталды. «Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығы» РММ-нің мәліметі бойынша, осы жылы зиянкестер 500 мың гектардан аса алқапқа зиян келтіруі мүмкін деген болжам бар. Осыған орай, бюджеттен 1 млрд теңге қаражат бөлінді. Аталған қаражат пестицидтерді және химиялық өңдеулер жөніндегі қызмет көрсетулерді сатып алуға мүмкіндік береді. Қоймада пестицидтердің 47,5 мың литр қоры бар. Яғни, дайындық жаман емес.
Үкімет сақтық шарасы ретінде бюджеттен қаржы бөліп, алдын алу жұмыстарын тұрақты жүргізіп тұрады. Мәселен, 2014 жылы шегірткеге қарсы 2,9 млрд теңге бөлінсе, 2015 жылы – 3,7 млрд теңге, 2016 жылы – 2,7 млрд теңге, 2017 жылы – 1,5 млрд теңге, 2018 жылы – 3,57 млрд теңге, 2019 жылы 2,1 млрд теңге қарастырылыпты.
Дегенмен Африканың шығысын шуылдатып жатқан қалың шегірткенің беті қатты. БҰҰ-ның Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы биыл Африкадағы шегірткенің әлден жылдам көбеюіне қарап, маусым айына дейін саны 500 есе арта ма деген болжам айтып отыр. Желтоқсан айының аяғында зиянкес жәндік Сомали мен Эфиопияда 70 мың га жерді зақымдап үлгеріпті. Ал Кенияға қонған үйірі 40 шақырымдық аумақты тұтас жапқан. Аталған үш мемлекет Африка құрлығының теңізбен шектесетін тұсындағы топырағы құнарлы елдер. Кения – әлемге шай экспорттаумен аты мәлім мемлекет. Онсыз да азық тапшылығын тартып отырған құрлықтың шаруашылығын шегіртке жалмаса, әлемдік азық-түлік қауіпсіздігіне елеулі шығын келері анық. БҰҰ қара құрлықта қалыптасып отырған ахуалдың қиын екенін ескертіп, донор мемлекеттерден шұғыл түрде қосымша көмек беруді сұрап отыр. Ұйымның бағалауынша, зиянкестерге қарсы күреске 70 млн доллардай қаражат керек.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, дәл қазіргі сәтте 2 459,2 мың тонна астық тұқымы даярланған. Оның 1 936,0 мың тоннасы – дәнді дақылдарға, 89,1 мың тоннасы – майлы дақылдарға, 15,2 мың тоннасы – жемшөпке, 417,6 мын тоннасы картопқа арналған тұқым. Ендігі міндет шегіртке тектес зиянды жәндіктерге қарсы іс-шараны жүйелі әрі уақытында ұйымдастырып, қауіптің алдын алу.
Валерий ӘЖБЕНОВ, биология ғылымдарының докторы, профессор, академик:
– Бізде шегіртке және басқа да зиянкестерді жоюға арналған дәрілерді дайындайтын химиялық зауыт жоқ. Бірақ біз басқа елдердің препараттарын екі-үш жыл сынақтан өткізіп, тиімдісін өнеркәсіпте пайдаланып отырмыз. Мысалы, отандық фирмалар Степногорск қаласында химиялық препараттардың әсер ететін заттарына өзіміздің елде өндірілетін қоспалар қосылады. Менің ойымша, осы кәсіпорынның жұмысын жетілдіре түсу керек. Неге біз жыл сайын шегірткеге, басқа да аса қауіпті зиянкестерге қарсы көптеген қаражат жұмсаймыз? Ең алдымен мынаны түсінген жөн. Шегіртке болсын, басқа да жәндіктерді 100% құртып жіберу мүмкін емес. Өйткені шегірткенің табиғатта өз орны бар. Біріншіден, шегірткенің өзі белгілі бір дәрежеде топырақты өңдейді, екіншіден, басқа жәндіктерге, құстарға қорек. Бұл – жаратылыс заңы. Қазір ешқандай мемлекет оны түпкілікті жойып жіберуді қарастырып отырған жоқ. Себебі шегірткеге қарсы химиялық дәрілердің басқа жәндіктерді де улау қаупі жоғары, табиғатқа пайдалы ол жәндіктер құрып кетуі мүмкін. Сондықтан оған қарсы күресте ғалымдардың көзқарасын, еңбегін ескерген жөн.
Бауыржан БАЗАР
Айтқандай, шегірткенің әлегіне елімізде бірнеше шенеунік шырмалғаны да есте. 1999 жылдың жазында үйірлі жәндік солтүстіктегі астықты алқапты ақтап болып, ел астанасына да кіріп кетті. Осы оқиғадан кейін сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Жәнібек Кәрібжанов отставкаға кетіп, орнына келген Сауат Мыңбаев жаз бойы зиянкестермен алысып, оларға қарсы себілген дәрі-дәрмектен де қайран болмаған.
Рас, соңғы жылдары шегірткенің алапат шабуылының беті қайтқандай. Бірақ Үкімет сақтық шарасы ретінде бюджеттен қаржы бөліп, алдын алу жұмыстарын тұрақты жүргізіп тұрады. Мәселен, 2014 жылы шегірткеге қарсы 2,9 млрд теңге бөлінсе, 2015 жылы – 3,7 млрд теңге, 2016 жылы – 2,7 млрд теңге, 2017 жылы – 1,5 млрд теңге, 2018 жылы – 3,57 млрд теңге, 2019 жылы 2,1 млрд теңге қарастырылыпты.
Биыл да қамсыз емеспіз. Ауыл шаруашылығы министрлігі баспасөз қызметінің хабарлауынша, өңірлерде шегіртке тектес зиянкестердің таралуына жол бермеу үшін алдын ала дайындық жұмыстары басталды. «Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығы» РММ-нің мәліметі бойынша, осы жылы зиянкестер 500 мың гектардан аса алқапқа зиян келтіруі мүмкін деген болжам бар. Осыған орай, бюджеттен 1 млрд теңге қаражат бөлінді. Аталған қаражат пестицидтерді және химиялық өңдеулер жөніндегі қызмет көрсетулерді сатып алуға мүмкіндік береді. Қоймада пестицидтердің 47,5 мың литр қоры бар. Яғни, дайындық жаман емес.
Валерий ӘЖБЕНОВ,
биология ғылымдарының докторы,
профессор, академик:
– Бізде шегіртке және басқа да зиянкестерді жоюға арналған дәрілерді дайындайтын химиялық зауыт жоқ. Бірақ біз басқа елдердің препараттарын екі-үш жыл сынақтан өткізіп, тиімдісін өнеркәсіпте пайдаланып отырмыз. Мысалы, отандық фирмалар Степногорск қаласында химиялық препараттардың әсер ететін заттарына өзіміздің елде өндірілетін қоспалар қосылады. Менің ойымша, осы кәсіпорынның жұмысын жетілдіре түсу керек. Неге біз жыл сайын шегірткеге, басқа да аса қауіпті зиянкестерге қарсы көптеген қаражат жұмсаймыз? Ең алдымен мынаны түсінген жөн. Шегіртке болсын, басқа да жәндіктерді 100% құртып жіберу мүмкін емес. Өйткені шегірткенің табиғатта өз орны бар. Біріншіден, шегірткенің өзі белгілі бір дәрежеде топырақты өңдейді, екіншіден, басқа жәндіктерге, құстарға қорек. Бұл – жаратылыс заңы. Қазір ешқандай мемлекет оны түпкілікті жойып жіберуді қарастырып отырған жоқ. Себебі шегірткеге қарсы химиялық дәрілердің басқа жәндіктерді де улау қаупі жоғары, табиғатқа пайдалы ол жәндіктер құрып кетуі мүмкін. Сондықтан оған қарсы күресте ғалымдардың көзқарасын, еңбегін ескерген жөн.
Бауыржан БАЗАР