Белгілі жазушы-драматург Дулат Исабековтің шығармалары қазақ оқырмандарының ғана емес, әлем жұртшылығының назарында. Бұл сөзімізге қаламгердің 80 жылдық мерейтойы аясында Алатау баурайында өткен ІІ халықаралық театр фестивалі дәлел. Ал жақында әдебиет әлеміне өзіндік өрнек салған дара тұлға «Қазақстанның Еңбек Ері» атанды. Осыған орай жазушымен тілдесіп, қазіргі қазақ әдебиеті, шығармашылық ізденістері жайлы сұхбаттастық.Өз әдебиетімізді насихаттауға шорқақпыз– Дулат ағай, сізді 80 жылдық мерейтойыңызбен құттықтаймыз! Сіз әр мерейтойыңыз сайын халықаралық театр фестивалін өткізуді қолға алған бірден-бір қаламгерсіз. Фестивальдың мақсаты мен сіз үшін маңызы қандай?
– Асылық сөйлеу емес, бірақ менің пьесаларым шетелде қойылып жатыр. Фестиваль өткізудегі мақсатым – сол театрларды Алматыға әкеліп, өзіміздің театрларды таныту, ал отандық театрларға өзгенің қойылымдарын көрсету. Басқалар қазақ шығармасын қалай қойып жатыр? Шетелде қазақ драматургиясы жайлы пікір жоқ десек те болады. Қазір менің пьесаларым ондаған шетелдік театрда қойылып жүр. Кейбірі, мәселен аустриялықтар «Қазақстан» деген елді мүлдем естімеген. Олар бізде әдебиет бар деп ойламайды. Мына тұрған Петербургте пьесам қойылғанда бір журналист: «Қазақ драматургиясы Петербург сахнасында қойылатындай деңгейге жетті ме? Әлде бұл кездейсоқ оқиға ма?» деп сұрақ қойды. Бұл – қаламгердің арына тиетін сұрақ. Бұған мен емес, Малыщицкый театрының режиссері ашуланып: «Осындай шовинистік пікірді қашан қоясыңдар? Қазақ әдебиеті орыс әдебиетінен озбаса кем емес. Оқып көріңдер» деп жауап берді. Лондонда пьесам қойылғанда да жұрт: «Бұл қай елдің драматургі? Қазақстан деген қандай ел?» деп таңғалды. Қазақстанды саясаткерлер мен экономистер білуі мүмкін. Ал халық біле бермейді. Олар бізде әдебиет бар деп те ойламайтын сияқты. Осы сеңді бұзу керек болып тұр. Әлем жүртшылығының назарын бері қарату керек. Бірнеше жыл бұрын Лондондағы Лордтар палатасындағы кездесу маған өте қатты әсер етті. Сонда мен: «Мәдениеттің қайнар көзі – шығыста. Тіпті, сіздердің фамилияларыңыздың өзі шығыстан. Сондықтан біздің әдебиетке зер салып көріңіздер» деп баяндама жасадым. Мендегі мақсат – қазақ әдебиеті мен драматургиясын шетелге таныту. Шығармаларым еліміз бен туысқан республикаларда ғана емес, Еуропада қойылып жатса, бұл – әлемдік деңгейге ашылған жол. Осыдан кейін әлем елдері біздің әдебиетімізге қызығушылық таныта бастайды. Шетелдік журналистер «Нобель сыйлығына лайықты жазушы Қазақстанда бар ма?» деп сұрады. Мен Әбіш Кекілбаев, Төлен Әбдік пен Бексұлтан Нұржекеұлын атадым. «Өзіңізді ұсынасыз ба?» деді. «Әзірге ондай ойым жоқ. Осы үшеуінің біреуі алған соң ойланамын» дедім. Осының өзі қазақ әдебиетін таныту. Қазақта жақсы нәрсеңді адамдар өзі келіп алып кетеді деген тоғышарлық бар. Сиырыңды, мұнайыңды, ураныңды шетелдіктер алуы мүмкін. Бірақ Мексика мен Колумбиядан «Қазақстанда қандай әдебиет бар?» деп ешкім іздеп келмейді. Сондықтан олардың алдына әдебиетімізді өзіміз апаруымыз керек. Қазір нарықта өтімді тауарларға да жарнама жасайды. Жапон әдебиеті осылай жоспарлы түрде жұмыс істейді. Олар жазушыларының кітаптарын шығарып, кітапханаларға тегін апарып, Нобель сыйлығына дайындайды. Жапондар осылай төрт жазушысына Нобель алып берді, бесінші болып, Харуки Муракамиды дайындап жатыр. Біз осыны игере алмай келеміз. Менің кітабым ағылшын тілінде басылған кезде Лондондағы кітапханаға ресми түрде тапсырдық. Қарасам, кітап сөресінде қазақ әдебиетінде менікі бірінші болып тұр. Қасымдағылар қуанып, құттықтап жатыр. Ал мен опынып қайттым. Неге менікі бірінші тұр? Әуезовтің әңгімелері, классиктеріміздің повестері мен достарымның кітаптары қайда? Бұлардың біреуі жоқ. Демек, біз өз әдебиетімізді насихаттауға шорқақпыз. Сұлтанмахмұт Торайғыров айтқандай, «Біздерде мынадай бар, мынадай бар» деп шетелге әдебиетімізді апарып көрсетуіміз керек. Содан кейін ғана қазақ әдебиетіне көңіл бөледі. Елшіліктеріміз де негізгі жұмысы қазақ мәдениетін таныстыру болғандықтан, жиі-жиі әдеби конференциялар өткізуі керек. Біз мәдени майданда белсенді жұмыс істеуіміз қажет.
– «Бөрте» пьесасын Еуропаның 4 елі қатар қояйын деп жатыр. Пьесалары шетелде қойылып жүрген санаулы драматургтың бірісіз. Бұл салаға бет бұруыңыздың сыры неде?
– Драматургия – үлкен әдебиеттің сахналық формасы. Мен басында пьеса жазбаймын деп жүргенмін. Оралхан Бөкей жазбасыма қоймады. Содан қоярда-қоймай жүріп, «Ректордың қабылдау күндері» деген пьеса жаздым. Алғашқы пьесам сәтті шыққаннан кейін сенім оянып, «Әпкені» жаздым. 1978 жылдан бері 44 жыл бойы «Әпке» қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді. Сөйтіп, драматургияға келіп, дәнігіп алдым. Драматургияның басқа роман, прозаларға қарағанда өте маңызды, «жауынгер» жанр екеніне көзім жетті. Өйткені мен қазір «Қарғын» романымды, повестерімді кімнің оқып жатқанын білмеймін. Ал кешке театрда көрерменнің пьесамды көретінін, барғандағы реакциясынан білемін. Осылай менің драматургияға деген ынтызарлығым әр премьера сайын арта берді. Қазір «Бөртені» қосқанда, 28 пьесаның авторымын. Мен санына мақтанып отырған жоқпын. Оның қойылмағаны жоқ. Көп драматург 5 пьеса жазып, министрлікке «қойылмай жатыр» деп хат жазып жатады. Ал мен ешуақытта жаңа пьесамды «қойшы» деп біреуге тықпалаған емеспін. Тәуелсіздіктің арқасында пьесаларым шетелде қойылып, кітаптарым шетелде жарық көріп жүр. Бұрынғыдай Мәскеуге қарап отыратын заман болса, мұның бірі орындалмас еді. Англияда 3 кітабым шықты. Лондонда «Өкпек жолаушы» мен «Аққу жібек» пьесалары қойылып жатыр. Енді «Бөртеге» жаппай кірісу басталды. Швейцария, Аустралия, Люксембург пен Италияның астанасында қойылады. Бөрте жайлы еуропалық режиссер «Біз Шыңғысханды білуші едік, оның әйелі жайлы білмеппіз. Бұл – әлемге ортақ туынды. Бөрте – әйел затының қайталанбас образы. Мен пьеса кейіпкеріне ғашық болдым» деді. Еуропалықтардың қойылымға жай кіріспей, ынтызарлықпен кірісіп кеткені қуантады.
Әр руға бір-бір Бөрте тауып бере алмаймын– «Бөртеден» кейін ештеңе жазбаймын деп едіңіз. Шынымен де, қолыңызға қалам алмадыңыз ба?
–Иә, «Бөртеден» кейін ештеңе жазған жоқпын. Қазір ойланып жүрмін. Жазуға уақыт та, дайындық та керек. Ойымда екі-үш тақырып бар. Фестивальдан кейін қолыма қайтып, қалам алуым мүмкін.
– «Бөрте» руды көбірек насихаттады деп арагідік айтып қалады. Бұған қалай қарайсыз?
– Жоқ, руды насихаттаған жоқпын. Моңғолдың құпия шежіресінде де, барлық тарихи деректе де қоңыраттарды айтады. Ал мен оны өзгертіп, адай, арғын, қыпшақ дейін бе? Алғашында, моңғолдар осыны қоямыз деген. Одан кейін қоймайтын болды. Себебі «бұлар бәрін қоңырат қылып, Шыңғысханды қазақ деп бізден тартып алмақшы» депті. Мен «Онда Моңғолдың құпия шежіресін өздерің өзгертіп қайта жазып алыңдар» дедім. Құпия шежіре 1240 жылы Шыңғысханның көзі тірі кезінде жазыла бастаған. Кітапта қоңырат деп жазған соң солай алдым. Әр рудың бас-басына бір-бір Бөрте тауып бере алмаймын ғой. Мен пьесаны рушылдықпен жазып отырған жоқпын. Пьесаны жазу туралы идея баяғыда Сәуірбек Бақбергеновтің «Бөрте – Шыңғысханның жұбайы» деген романын оқып шыққаннан кейін пайда болған. Сол кезде неге біз Томиристің, Ұмай ананың етегінен ұстаймыз. Олар қазақ емес. Ал Бөрте таза қазақтың қызы, оның ішінде руы – қоңырат. Ата-бабасының жері – Қаратаудан. Әкесі мал айдап, Моңғолияға барған. Өте бай, атақты адам болған. Бүкіл моңғолдардың билері мен батырлары қоңыратпен құда болғанды жақсы көрген. Тарихта солай болса, мен оны қалай өзгертемін. Бұған дейін Балуан шолақты да жаздым. Сонда ешкім үндеген жоқ. Енді «Бөртеде» руды көп айтыпсыз дейді. Маған олардың руы емес, болмысы керек. Әркім батырлар мен тұлғаларды өз руына тартады. Біздегі ең жаман әдет – осы. Не болса да, Бөрте – ең бірінші қазақ қызы. Керісінше, мақтануымыз керек. Шыңғысханды ақылымен, көркімен бағындырған қазақ қызы екенін айтып. Кезінде Оспанхан Әубәкіров: «Бес миллион қазақта, он миллион ру бар» деп еді. Бас-басымызға бөліне бермей, қазақ болатын уақыт жетті емес пе?
– Көзімнің тірісінде тарихшылардың сынын естіп кетсем деп едіңіз. Тарихшылар не деді?
– Тарихшылардың пікірі әртүрлі. Он тарихшы болса, он түрлі пікір айтады. Бөртені жазу барысында барлық тарихшымен ақылдастым. Олар әртүрлі пікір айтты. Содан кейін: «Тарихты сендер өздерің жаза беріңдер. Мен көркем шығарма жазып жатырмын. Сондықтан бұған таласпаңдар» дедім.
– Соңғы кезде тек драматургияға бет бұрып кеттіңіз. Жалпы, роман жазуды сағынасыз ба?
– Иә, арманым – роман жазу. Алдымда бір романның жоспары жатыр. Тек жаңаша жазуым керек. Өзімді қайталамай, мүлдем басқа стильде, басқа формада жазғым келеді. Романның тақырыбын баяғыда «Ғасырмен қоштасу» деп қойғанмын. Қазіргі уақыт, қазіргі заман, қазіргі қазақ жайлы. Заманға қазақтың көзімен баға бергім келеді. Ішінде мистика да, махаббат та, о дүние мен бұ дүние де бар. Фантасморгиялық элементтер де бар. Міне, осыны қолға алып, жазып кету – менің арманым.
– Бұрын жазған шығармаларыңызға қайта оралған сәтіңіз болды ма? Мұны айтқан себебіміз – аға досыңыз Әбдіжәміл Нұрпейісов өле-өлгенше «Қан мен терге» бірнеше рет түзету енгізді. Мұндай дәстүр сізде бар ма?
– Шынымды айтсам, шығармамның екінші нұсқасын жазып отыруға менің уақытым жоқ. Әбекеңе де «Мен бірінші нұсқасын оқыдым. Енді он жетіншісін оқуға уақытым жоқ. Одан да басқа шығарма жазсаңызшы» деп айтқанмын. Бір шығарманы қайталай бергенше, жаңа шығарма жазуды құп көремін.
– Бала кезіңізде сізді «өліп, қайта тірілген» деп айтады. Осы рас па?
– Иә, ол рас. «Кішкентай кезімде қатты науқастансам керек, анам мені өлді» деп киізге орап дәлізге шығарып тастаған екен. Ертесі бірнеше жігіт күрек-кетпенін алып, маған қабір қазуға кеткен ғой. Бір уақытта апам көрші кемпірге: «Ана баланы жолға шығарыңдар», – депті. Сонда ол кісі бетімді ашып қараса, «өліп қалған» мен көрші кемпірдің бетіне қарап күліппін. Қатты қорыққан әлгі кісі мені жерге тастай салып, «Ойбай, Күміскүл-ау, балаң тірі ғой», – деген соң апам қатты жылапты. Ал маған қабір қазып жатқандарға біреуі барып, «бала тіріліп кетті», – дегенде олар не істерін білмей дал болыпты. Бұл оқиғаны маған ешкім айтпаған еді. 6 жасымда бірінші класқа барғанымда, сабақтан 5 алыппын. Апам қуанып, жұртқа шай берген еді. Сол кезде әлгі көрші апамыз маған қарап, «сенің бес алуың менің арқамда, егер сенің бетіңді ашып қарамағанымда, мыналар сені көміп тастайтын еді» дегенде барып, бұл оқиға туралы алғаш естіп, жай-жапсарын түсіндім. Тағы бірде менімен бірге оқыған ағам екеуміз кітапқа ма, бірдеңеге таласып қалып, жұлқыластық, мен оны «қалқанқұлақ» деп мазақтадым, «Тіліңді тарт», – дейді, тартпаймын. Сонда «сол кезде сені көміп тастау керек еді», – деп айтқан еді қатты ашуланып. Сол сәтте «өліп-тірілгенім» туралы екінші рет естідім. Міне, бала кезінде «өліп-тірілген» мен бақыттымын, тірі қалып, жазушы болып, бірнеше кітап жаздым. Қарасаң, өмірдің қызығы көп-ақ екен.
– Жазушы Оралхан Бөкей «менде қазір дос жоқ» деп айтыпты. Ал сіздің сырлас достарыңыз бар ма?
– «Жоқ» деп айта алмаймын, екі-үшеуі бар. Олар – Бексұлтан Нұржекеұлы, Төлен Әбдік. Оралхан мен Асқардың досы жоқ болуы – олардың өз мінезінен деуге болады. «Досым жоқ» деп айту – барлық жазушыға тән нәрсе сияқты. Сол үшін де Мұқағали «Қазақтың жігітінен дос таба алмай…» деп Фаризаға мұңын шақты. Біздің кезімізде әртүрлі саяси, қоғамдық, әдеби көзқарастары тоғысып, пікірлері бір жерден шыққанда ғана адамдар дос бола алатын. Ал әрқайсысы алуан түрлі ойлайтын болса, онда олар тек жолдас бола алады. Жолдас көп, дос аз, өйткені пікірлес болу керек, дос болу үшін таланттары деңгейлес болуы керек, халтураны, менмендікті жат көріп, әрбірінің қоғамдық көзқарасы дұрыс болуы керек. Кейде елде болып жатқан оқиғаларды естіп, ішіңдегіні біреуге айтып, сырласқың келеді. Сондай сәттерде бұрын Әшірбек Сығайды іздейтінмін, ал қазір тек Бексұлтанмен, Төленмен сырласа аламын.
– Жақында достарыңыз жайлы жазған естелігіңіз жарық көрді. Бұл кітаптың ішіндегі оқиғалар қаншалықты шындыққа жанасады?
– «Қашанғы ойлана береміз, күлейікші» деп, Әбдіжәміл Нұрпейісовтен бастап, замандастарымның оғаш қылықтарын күлкіге айналдырдым. Халық «Дулат Исабековтің анекдоттарын» талап алып жатыр. Кітаптың ішіндегі әңгіменің барлығы 100 пайыз шындық. Дүкенбай мен Мұхтардікі де шындық. Сәл ғана әдеби жанрға келтіріп, өңдедім. Нұрпейісовпен ұрсысып қалып, бір жыл сөйлесе алмай жүргенде ағам қайтыс болды. Ауылға барып келген соң Нұрпейісов үйге келіп: «Сенімен сөйлеспеймін деп жүріп едім. Ағаңның қайтыс болғаны жақсы болыпты» деп айтты. Бұған күлесің бе, күңкілдейсің бе? Өмірдің осындай қызық естеліктерін қағазға түсіріп қояйын деп осындай кітап жаздым.
Жазушылық елеусіз қалды– Бұрын Кеңес Одағы кезінде ең табысты кәсіп жазушылық еді. Заманауи жақсы шығармалардың дүниеге келмеуіне қаламақының аздығы әсер етіп жүр ме?
– Ол да бар. Өйткені жазушылық елеусіз қалды. Қаламақы тек қаржылық жағынан емес, адамның талантын сыйлау, елеу, құрметтеу. Бұл жоқ болғаннан кейін жұртта қалған баладай жазушылар далада қалды. Кімге керек екенін де білмей қалды. Ақырында өзіне ғана керек екенін сезді. Басқаға керегі жоқ. Қазір адамдар «Кеңес Үкіметінің идеологиясын насихаттағаны үшін жазушыларға қаламақы төлеген» деп жүр. Бірақ сол кезде туған классикалық шығармаларды біз коммунизмнің туындылары деп айта алмаймыз. Өйткені қаламгерлеріміз небір ғажап шығармаларды дүниеге әкелді. 72 жыл өмір сүрген сол қоғамнан 70-тей жазушы қалғаны аз ба? Жазушылар ескерусіз қалғандықтан, қоғамға жазушының қажеті болмай қалғандықтан осындай халге түсті. Өйткені біздің қоғамда ақыл-кеңес, моральдық тәлім-тәрбие алайық деген ой жоқ. Көркем әдебиеттің қажеті жоқ. Өйткені сондай заманда өмір сүріп жатырмыз. Біздің ұранымыз: «Жаз, жақсы жаз, тегін жаз». Тегін жазатын біз сияқты «қожанасырлар» әлі де бар болуы мүмкін. Ал жастар тегін жазбайды. Олар біз сияқты романтик емес, прагматик. Олар «Не бересің? Бермесең, жазбаймын» деп ашық айта алады. Жастар телевидение мен радиоға, басылымдарға барады. Ал драматургияның тиімсіз кәсіп екеніне көздері жетті. Онымен бала-шағасы түгілі, қарақан басын асырай алмайтынына көзі жетті. Бұрын бізге бір пьеса жазсаң, 3 мың сом, қазіргі ақшамен 10-15 мың доллар беретін. Екі пьеса жазсаң, бір көлік аласың. Қазір ол жоқ. Театр барлығына шығармашылық еркіндік беріп қойды да, шығарманы өзі қабылдайды. Жас жігіттерге пьесасы қойылса болды, аз ақшаға да қанағат етеді. Бұл адамды қорлау ғой. Жастар «бір рет қойып көрейінші» деген жалынмен драматургияға келеді. Одан кейін не ақшасы жоқ, не абыройы жоқ – жазудан кетеді. Сондықтан да шығар, біздің жазушыларымыз қараусыз қалып жатыр. Ал мені асырап жатқан – пьесаларым. Мен прозадан ешқандай пайда көрмеймін. Қазір авторлық қоғам екіге бөлініп соттасып жатқанда, ортада авторлар жапа шегуде. Осындай бір берекесі кеткен ортада өмір сүріп жатырмыз. Кеңес Үкіметі болса, бұл істі бір жағына шығарып, әділдік орнатар еді. Ешқандай заң жоқ, сот жоқ, сұрау жоқ заман болды.
– Қаралы қаңтар кезінде үнсіз қалмай, БАҚ арқылы халықты бірлікке шақырдыңыз. Бүгінгі қоғамның ең үлкен проблемасы неде деп ойлайсыз?
–Қаңтар оқиғасы – қазақ үшін үлкен сынақ болды. Тіпті, түсініксіз жағдайға дейін алып барды. Кімнен көреріңді білмейтіндей оқиға. Сырттағылардың тірлігі ме, әлде қолдан жасалған оқиға ма? Әлі күнге дейін қаралы қаңтардың себебі анықталған жоқ. Тіл мәселесі мүлдем ұмытылды. Әлем өз тілін, бір жарым миллиард қытай өз тілін қорғап жатыр. Қазақ неге өз тілін қорғамайды? Тіл –ұлттың анасы, ұлттың болмысы. Тіл болмаса ұлт болмайды. Осыны біз әлі ұғына алмай келе жатырмыз. Өз тілінде сөйлемейтін бір ұлт болса, ол – біздің қазақ. Осыны жер сабап айтсақ та, жұрт ұнатпайды. Кезінде Петропавлды Қызылжар деп өзгертеміз дегенде бір топ қазақтардың өзі «Мы не хотим жить в Қызылжаре, мы хотим жить в Петропавлск» деп арыз жазды. Өзімізбен күресу қиын. Қазақ халқының болашағы – тілінде. Оны ұмытатын болсақ, біз ешкім емеспіз.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Соңғы кезде тек драматургияға бет бұрып кеттіңіз. Жалпы, роман жазуды сағынасыз ба?
– Иә, арманым – роман жазу. Алдымда бір романның жоспары жатыр. Тек жаңаша жазуым керек. Өзімді қайталамай, мүлдем басқа стильде, басқа формада жазғым келеді. Романның тақырыбын баяғыда «Ғасырмен қоштасу» деп қойғанмын. Қазіргі уақыт, қазіргі заман, қазіргі қазақ жайлы. Заманға қазақтың көзімен баға бергім келеді. Ішінде мистика да, махаббат та, о дүние мен бұ дүние де бар. Фантасморгиялық элементтер де бар. Міне, осыны қолға алып, жазып кету – менің арманым.
– Бұрын жазған шығармаларыңызға қайта оралған сәтіңіз болды ма? Мұны айтқан себебіміз – аға досыңыз Әбдіжәміл Нұрпейісов өле-өлгенше «Қан мен терге» бірнеше рет түзету енгізді. Мұндай дәстүр сізде бар ма?
– Шынымды айтсам, шығармамның екінші нұсқасын жазып отыруға менің уақытым жоқ. Әбекеңе де «Мен бірінші нұсқасын оқыдым. Енді он жетіншісін оқуға уақытым жоқ. Одан да басқа шығарма жазсаңызшы» деп айтқанмын. Бір шығарманы қайталай бергенше, жаңа шығарма жазуды құп көремін.
– Бала кезіңізде сізді «өліп, қайта тірілген» деп айтады. Осы рас па?
– Иә, ол рас. «Кішкентай кезімде қатты науқастансам керек, анам мені өлді» деп киізге орап дәлізге шығарып тастаған екен. Ертесі бірнеше жігіт күрек-кетпенін алып, маған қабір қазуға кеткен ғой. Бір уақытта апам көрші кемпірге: «Ана баланы жолға шығарыңдар», – депті. Сонда ол кісі бетімді ашып қараса, «өліп қалған» мен көрші кемпірдің бетіне қарап күліппін. Қатты қорыққан әлгі кісі мені жерге тастай салып, «Ойбай, Күміскүл-ау, балаң тірі ғой», – деген соң апам қатты жылапты. Ал маған қабір қазып жатқандарға біреуі барып, «бала тіріліп кетті», – дегенде олар не істерін білмей дал болыпты. Бұл оқиғаны маған ешкім айтпаған еді. 6 жасымда бірінші класқа барғанымда, сабақтан 5 алыппын. Апам қуанып, жұртқа шай берген еді. Сол кезде әлгі көрші апамыз маған қарап, «сенің бес алуың менің арқамда, егер сенің бетіңді ашып қарамағанымда, мыналар сені көміп тастайтын еді» дегенде барып, бұл оқиға туралы алғаш естіп, жай-жапсарын түсіндім. Тағы бірде менімен бірге оқыған ағам екеуміз кітапқа ма, бірдеңеге таласып қалып, жұлқыластық, мен оны «қалқанқұлақ» деп мазақтадым, «Тіліңді тарт», – дейді, тартпаймын. Сонда «сол кезде сені көміп тастау керек еді», – деп айтқан еді қатты ашуланып. Сол сәтте «өліп-тірілгенім» туралы екінші рет естідім. Міне, бала кезінде «өліп-тірілген» мен бақыттымын, тірі қалып, жазушы болып, бірнеше кітап жаздым. Қарасаң, өмірдің қызығы көп-ақ екен.
– Жазушы Оралхан Бөкей «менде қазір дос жоқ» деп айтыпты. Ал сіздің сырлас достарыңыз бар ма?
– «Жоқ» деп айта алмаймын, екі-үшеуі бар. Олар – Бексұлтан Нұржекеұлы, Төлен Әбдік. Оралхан мен Асқардың досы жоқ болуы – олардың өз мінезінен деуге болады. «Досым жоқ» деп айту – барлық жазушыға тән нәрсе сияқты. Сол үшін де Мұқағали «Қазақтың жігітінен дос таба алмай…» деп Фаризаға мұңын шақты. Біздің кезімізде әртүрлі саяси, қоғамдық, әдеби көзқарастары тоғысып, пікірлері бір жерден шыққанда ғана адамдар дос бола алатын. Ал әрқайсысы алуан түрлі ойлайтын болса, онда олар тек жолдас бола алады. Жолдас көп, дос аз, өйткені пікірлес болу керек, дос болу үшін таланттары деңгейлес болуы керек, халтураны, менмендікті жат көріп, әрбірінің қоғамдық көзқарасы дұрыс болуы керек. Кейде елде болып жатқан оқиғаларды естіп, ішіңдегіні біреуге айтып, сырласқың келеді. Сондай сәттерде бұрын Әшірбек Сығайды іздейтінмін, ал қазір тек Бексұлтанмен, Төленмен сырласа аламын.
– Жақында достарыңыз жайлы жазған естелігіңіз жарық көрді. Бұл кітаптың ішіндегі оқиғалар қаншалықты шындыққа жанасады?
– «Қашанғы ойлана береміз, күлейікші» деп, Әбдіжәміл Нұрпейісовтен бастап, замандастарымның оғаш қылықтарын күлкіге айналдырдым. Халық «Дулат Исабековтің анекдоттарын» талап алып жатыр. Кітаптың ішіндегі әңгіменің барлығы 100 пайыз шындық. Дүкенбай мен Мұхтардікі де шындық. Сәл ғана әдеби жанрға келтіріп, өңдедім. Нұрпейісовпен ұрсысып қалып, бір жыл сөйлесе алмай жүргенде ағам қайтыс болды. Ауылға барып келген соң Нұрпейісов үйге келіп: «Сенімен сөйлеспеймін деп жүріп едім. Ағаңның қайтыс болғаны жақсы болыпты» деп айтты. Бұған күлесің бе, күңкілдейсің бе? Өмірдің осындай қызық естеліктерін қағазға түсіріп қояйын деп осындай кітап жаздым.
Жазушылық елеусіз қалды
– Бұрын Кеңес Одағы кезінде ең табысты кәсіп жазушылық еді. Заманауи жақсы шығармалардың дүниеге келмеуіне қаламақының аздығы әсер етіп жүр ме?
– Ол да бар. Өйткені жазушылық елеусіз қалды. Қаламақы тек қаржылық жағынан емес, адамның талантын сыйлау, елеу, құрметтеу. Бұл жоқ болғаннан кейін жұртта қалған баладай жазушылар далада қалды. Кімге керек екенін де білмей қалды. Ақырында өзіне ғана керек екенін сезді. Басқаға керегі жоқ. Қазір адамдар «Кеңес Үкіметінің идеологиясын насихаттағаны үшін жазушыларға қаламақы төлеген» деп жүр. Бірақ сол кезде туған классикалық шығармаларды біз коммунизмнің туындылары деп айта алмаймыз. Өйткені қаламгерлеріміз небір ғажап шығармаларды дүниеге әкелді. 72 жыл өмір сүрген сол қоғамнан 70-тей жазушы қалғаны аз ба? Жазушылар ескерусіз қалғандықтан, қоғамға жазушының қажеті болмай қалғандықтан осындай халге түсті. Өйткені біздің қоғамда ақыл-кеңес, моральдық тәлім-тәрбие алайық деген ой жоқ. Көркем әдебиеттің қажеті жоқ. Өйткені сондай заманда өмір сүріп жатырмыз. Біздің ұранымыз: «Жаз, жақсы жаз, тегін жаз». Тегін жазатын біз сияқты «қожанасырлар» әлі де бар болуы мүмкін. Ал жастар тегін жазбайды. Олар біз сияқты романтик емес, прагматик. Олар «Не бересің? Бермесең, жазбаймын» деп ашық айта алады. Жастар телевидение мен радиоға, басылымдарға барады. Ал драматургияның тиімсіз кәсіп екеніне көздері жетті. Онымен бала-шағасы түгілі, қарақан басын асырай алмайтынына көзі жетті. Бұрын бізге бір пьеса жазсаң, 3 мың сом, қазіргі ақшамен 10-15 мың доллар беретін. Екі пьеса жазсаң, бір көлік аласың. Қазір ол жоқ. Театр барлығына шығармашылық еркіндік беріп қойды да, шығарманы өзі қабылдайды. Жас жігіттерге пьесасы қойылса болды, аз ақшаға да қанағат етеді. Бұл адамды қорлау ғой. Жастар «бір рет қойып көрейінші» деген жалынмен драматургияға келеді. Одан кейін не ақшасы жоқ, не абыройы жоқ – жазудан кетеді. Сондықтан да шығар, біздің жазушыларымыз қараусыз қалып жатыр. Ал мені асырап жатқан – пьесаларым. Мен прозадан ешқандай пайда көрмеймін. Қазір авторлық қоғам екіге бөлініп соттасып жатқанда, ортада авторлар жапа шегуде. Осындай бір берекесі кеткен ортада өмір сүріп жатырмыз. Кеңес Үкіметі болса, бұл істі бір жағына шығарып, әділдік орнатар еді. Ешқандай заң жоқ, сот жоқ, сұрау жоқ заман болды.
– Қаралы қаңтар кезінде үнсіз қалмай, БАҚ арқылы халықты бірлікке шақырдыңыз. Бүгінгі қоғамның ең үлкен проблемасы неде деп ойлайсыз?
–Қаңтар оқиғасы – қазақ үшін үлкен сынақ болды. Тіпті, түсініксіз жағдайға дейін алып барды. Кімнен көреріңді білмейтіндей оқиға. Сырттағылардың тірлігі ме, әлде қолдан жасалған оқиға ма? Әлі күнге дейін қаралы қаңтардың себебі анықталған жоқ. Тіл мәселесі мүлдем ұмытылды. Әлем өз тілін, бір жарым миллиард қытай өз тілін қорғап жатыр. Қазақ неге өз тілін қорғамайды? Тіл –ұлттың анасы, ұлттың болмысы. Тіл болмаса ұлт болмайды. Осыны біз әлі ұғына алмай келе жатырмыз. Өз тілінде сөйлемейтін бір ұлт болса, ол – біздің қазақ. Осыны жер сабап айтсақ та, жұрт ұнатпайды. Кезінде Петропавлды Қызылжар деп өзгертеміз дегенде бір топ қазақтардың өзі «Мы не хотим жить в Қызылжаре, мы хотим жить в Петропавлск» деп арыз жазды. Өзімізбен күресу қиын. Қазақ халқының болашағы – тілінде. Оны ұмытатын болсақ, біз ешкім емеспіз.
– Әңгімеңізге рақмет!
