Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, биыл қаңтар-сәуірдегі халықтың табиғи өсімі былтыр осы кезеңмен салыстырғанда 9,8 пайызға азайған. Ал кейінгі онжылдықта демографиялық өсім бұдан да бәсеңдеуі мүмкін. Өйткені бұрын алғашқы баласын дүниеге әкелетіндердің орташа жасы 20-21-ді құраса, қазір алғашқы неке қидыру жасы 25-тен асып отыр. Оған сәйкес, екінші баласын дүниеге әкелетіндердің орташа жасы 40-қа дейін ұлғайған. Отбасын құру мен ұрпақ көбейту жоспарын кейінге қалдыру үрдісі алдағы онжылдықта елдегі демографиялық өсімге қаншалықты әсер етуі мүмкін? Төмендеу тренді ұзаққа созылмайдыБәтжан АҚМОЛДИНА, демограф:
– Келесі онжылдыққа туу туралы болжамдарды қарастырмас бұрын демографиялық өсімге әсер ететін үш негізгі себепті атап өтуге болады.
Біріншісі – белсенді туу жасындағы аналар мен әкелердің саны азая бастайды. Мысалы, 1998, 1999 жылдардағы қиын экономикалық дағдарыс кезеңінде баланың ең аз туу саны белгіленген. Сол ең аз туған жылғы балалардың жасы қазір 23-25-те. Олардың саны оның алдыңғы жылдармен салыстырғанда аздау. Сондықтан алдағы уақытта туу да азаяды.
Екінші – Қазақстанда некені қию жасы ұлғайып келеді. Соған байланысты бірінші баланы туу жасы да ұлғаяды. Бұрын репродуктивті жастардың туу белсенділігі бұрын 21-22 жаста кірсе, қазір 24-25 жастан асып кіруі мүмкін. Ол да әсерін тигізеді.
Үшінші – экономикалық жағдай. 1999 жылғы бала туу санының аз болуына экономикалық дағдарыс әсерін тигізді. Сол секілді қазіргі экономикалық дағдарысқа байланысты бұрынғы жағдай ептеп қайталануы мүмкін. Қазір де инфляция жоғары, халықтың хал-ауқаты төмендеп, нақты табысы азайып жатыр. Осыған байланысты отбасылардың екінші, үшінші немесе кейінгі баланы сүю жоспары кейінге қалдырылуы мүмкін. «Заман жақсарғанша, экономикалық жағдай тұрақтанғанша» деп перзентіне жарық дүние сыйлауды кейінге шегеретіндер де көбейеді. Айталық, қазір үйленгеннен кейін көбі көп ұзамай балалы болады. Екінші баланы да арасында 1,5 жыл, не болмаса 3 жыл салып жоспарлайды. Ал үшінші баланы туу ол отбасыларда да экономикалық және әртүрлі әлеуметтік төлемге байланысты кейінге қалдырылады.
Егер 1980 жылғылар кейінге қалдырған тууын әлі де белсенді жалғастыратын болса, демографиялық өсім осы қалпында тұрақтап қалуы мүмкін. Дегенмен алдыңғы атап кеткен үш фактор бәрібір бебибумға әсер етсе, туу саны төмендеуі мүмкін. Бірақ төмендеу тренді ұзаққа созылмайды. Өйткені 1999 жылдан кейін туу көрсеткіші өсе бастады. Мысалы, 2006-2020 жылдарда демографиялық өсім байқалды. Сол себепті туу көрсеткіші белгілі бір уақытта баяулап, 5-6 жылдан кейін қайта көтерілуі мүмкін. Бірак экономикалық тұрақтылық орнағанда ғана туу көрсеткіші өсуі ықтимал.
Статистикалық кестеге қарасақ, 80-жылдағы бебибумның нәтижесі 35-40 жастағы әйелдердің үлесіне тиеді. Сондықтан 2019-2021-жылдардағы туу көрсеткішінің өсуіне де осы жастағылар әжептәуір әсер еткен. Бірақ 40-тан ары қарай олар да туу санын азайтады. Өйткені репродуктивті денсаулық мүмкіндіктері азаяды. Сондықтан туу саны 5-6 жылда тұрақты болуы мүмкін. Тағы бір айта кетерім, қазір репродуктивті тәртіп те өзгеріп келе жатыр. Мысалы, 80-жылғылардың өздері көпбалалы отбасынан шыққандар немесе демографияның өсуіне ықпал еткен адамдардың көбі әлгінде айтқан қалаға көшіп келген әке-шешелердің екінші буыны. Ауылда туып, қалада өскендер – репродуктивті көбалалыққа бейім буын. Қазіргі жастардың репродуктивті тәртібі өзгерді. Олар қалалық өмір сүру салтына қарай аз бала жоспарлайды. Бұл туу санының азаюына әкелуі мүмкін.
Көпбалалық үрдіс сақталып келедіШынар ПАЗЫЛБЕКҚЫЗЫ,
демограф:
– Неке жасының өсуін тууға кері әсер ететін фактор деп қарасақ, әрине неке жасы Қазақстанда да өсті. Елімізде бірінші некеге тұрудың орташа жасы соңғы онжылдықта ер адамдарда 26,9 жастан 27,9 жасқа, әйелдерде 24,3 жастан 25,2 жасқа дейін артқан. Бірақ бұл процесс, біріншіден тууға әсер ететіндей қарқынды емес. Екіншіден, әлі де елімізде көпбалалы болу үрдісі сақталып келеді. Тіпті, соңғы бесжылдықта төртінші баланың үлесі 11,3 пайыздан 16,6 пайызға өскен. Ал бесінші және одан жоғары балалардың үлесі 7,2 пайыздан 11,4 пайызға өскен. Сондықтан алдағы онжылдықта Қазақстанда айтарлықтай кері демографиялық өзгерістер болады деп айту қиын.
Гендерлік теңдік бебибумға әсер етедіАяулым САҒЫМБАЕВА, демограф:
– Елдегі туу көрсеткішіне әсер ететін бірнеше себепті атап өтуге болады. Оның ішінде халықтың жыныстық құрамы, қартаю процесінің болуы мен қоғамдағы отбасылық құндылықтардың құлдырауы, өзіндік идентификациялау маркерлерінің жоғарылауы секілді дүниелер бар. Сайып келгенде туу көрсеткішіне урбанизация үдерісінің теріс ықпалы болатыны анық. Сондықтан алдағы онжылдықта елдегі демографиялық өсім азаюы да әбден мүмкін. Өйткені соңғы жылдары елдегі алғашқы неке қидыру жасы ұлғайып бара жатыр. Екінші жағынан елдегі ажырасу саны да артып отыр. Бұдан бөлек, туу белсенділігі жоғары жастар арасында білім ізденіп, мансаптық жоғарылауды алдыңғы кезекке қою белең алып кетті. Оның үстіне, елдегі гендерлік теңдіктің салдары туу көрсеткішіне де теріс әсер етіп жатыр. Сондай-ақ елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың да репродуктивті жастағы ата-аналардың бала жоспарлауына ықпал етуде. Яғни, репродуктивті көзқарастар мен дәстүрлердің әсері де белгілі бір деңгейде туу көрсеткішін тежеуі мүмкін.
Соңғы жылдардағы табиғи өсімнің артуындағы бірден-бір себеп ішкі көші-қонның әсерінен болды. Мысалы, қазіргі көпбалалы отбасылардағы ата-аналардың дені ауылда туып, кейінгі жылдары қалаға көшіп келгендер. Олардың басым көпшілігі әлі де «Бір қозы артық туса, бір түп жусан артық шығады» деген түсініктегі адамдар. Бірақ кейінгі жылдары ауылдан қалаға көшіп жатқандардың көптігін ескерсек, олардан туған балалардың ойлау қабілеті мен таным-түсінігі өзгеріске ұшырады. Өйткені қазіргі адамдар нарықтық экономикалық жағдайды алдымен есепке алады. Бұдан басқа, қазіргі жастардың отбасылық құндылық туралы таным-түсінігі де өзгерді. Ол ғана емес, демографиялық жағдайдың өзгеріске ұшырауына елдегі жаңа туған балалар арасындағы түрлі патологиялық аурудың артуы мен өлім-жітімнің өсуі де өз әсерін тигізеді.
Бәтжан АҚМОЛДИНА,
демограф:
– Келесі онжылдыққа туу туралы болжамдарды қарастырмас бұрын демографиялық өсімге әсер ететін үш негізгі себепті атап өтуге болады.
Біріншісі – белсенді туу жасындағы аналар мен әкелердің саны азая бастайды. Мысалы, 1998, 1999 жылдардағы қиын экономикалық дағдарыс кезеңінде баланың ең аз туу саны белгіленген. Сол ең аз туған жылғы балалардың жасы қазір 23-25-те. Олардың саны оның алдыңғы жылдармен салыстырғанда аздау. Сондықтан алдағы уақытта туу да азаяды.
Екінші – Қазақстанда некені қию жасы ұлғайып келеді. Соған байланысты бірінші баланы туу жасы да ұлғаяды. Бұрын репродуктивті жастардың туу белсенділігі бұрын 21-22 жаста кірсе, қазір 24-25 жастан асып кіруі мүмкін. Ол да әсерін тигізеді.
Үшінші – экономикалық жағдай. 1999 жылғы бала туу санының аз болуына экономикалық дағдарыс әсерін тигізді. Сол секілді қазіргі экономикалық дағдарысқа байланысты бұрынғы жағдай ептеп қайталануы мүмкін. Қазір де инфляция жоғары, халықтың хал-ауқаты төмендеп, нақты табысы азайып жатыр. Осыған байланысты отбасылардың екінші, үшінші немесе кейінгі баланы сүю жоспары кейінге қалдырылуы мүмкін. «Заман жақсарғанша, экономикалық жағдай тұрақтанғанша» деп перзентіне жарық дүние сыйлауды кейінге шегеретіндер де көбейеді. Айталық, қазір үйленгеннен кейін көбі көп ұзамай балалы болады. Екінші баланы да арасында 1,5 жыл, не болмаса 3 жыл салып жоспарлайды. Ал үшінші баланы туу ол отбасыларда да экономикалық және әртүрлі әлеуметтік төлемге байланысты кейінге қалдырылады.
Егер 1980 жылғылар кейінге қалдырған тууын әлі де белсенді жалғастыратын болса, демографиялық өсім осы қалпында тұрақтап қалуы мүмкін. Дегенмен алдыңғы атап кеткен үш фактор бәрібір бебибумға әсер етсе, туу саны төмендеуі мүмкін. Бірақ төмендеу тренді ұзаққа созылмайды. Өйткені 1999 жылдан кейін туу көрсеткіші өсе бастады. Мысалы, 2006-2020 жылдарда демографиялық өсім байқалды. Сол себепті туу көрсеткіші белгілі бір уақытта баяулап, 5-6 жылдан кейін қайта көтерілуі мүмкін. Бірак экономикалық тұрақтылық орнағанда ғана туу көрсеткіші өсуі ықтимал.
Статистикалық кестеге қарасақ, 80-жылдағы бебибумның нәтижесі 35-40 жастағы әйелдердің үлесіне тиеді. Сондықтан 2019-2021-жылдардағы туу көрсеткішінің өсуіне де осы жастағылар әжептәуір әсер еткен. Бірақ 40-тан ары қарай олар да туу санын азайтады. Өйткені репродуктивті денсаулық мүмкіндіктері азаяды. Сондықтан туу саны 5-6 жылда тұрақты болуы мүмкін. Тағы бір айта кетерім, қазір репродуктивті тәртіп те өзгеріп келе жатыр. Мысалы, 80-жылғылардың өздері көпбалалы отбасынан шыққандар немесе демографияның өсуіне ықпал еткен адамдардың көбі әлгінде айтқан қалаға көшіп келген әке-шешелердің екінші буыны. Ауылда туып, қалада өскендер – репродуктивті көбалалыққа бейім буын. Қазіргі жастардың репродуктивті тәртібі өзгерді. Олар қалалық өмір сүру салтына қарай аз бала жоспарлайды. Бұл туу санының азаюына әкелуі мүмкін.
Көпбалалық үрдіс сақталып келеді
Шынар ПАЗЫЛБЕКҚЫЗЫ,
демограф:
– Неке жасының өсуін тууға кері әсер ететін фактор деп қарасақ, әрине неке жасы Қазақстанда да өсті. Елімізде бірінші некеге тұрудың орташа жасы соңғы онжылдықта ер адамдарда 26,9 жастан 27,9 жасқа, әйелдерде 24,3 жастан 25,2 жасқа дейін артқан. Бірақ бұл процесс, біріншіден тууға әсер ететіндей қарқынды емес. Екіншіден, әлі де елімізде көпбалалы болу үрдісі сақталып келеді. Тіпті, соңғы бесжылдықта төртінші баланың үлесі 11,3 пайыздан 16,6 пайызға өскен. Ал бесінші және одан жоғары балалардың үлесі 7,2 пайыздан 11,4 пайызға өскен. Сондықтан алдағы онжылдықта Қазақстанда айтарлықтай кері демографиялық өзгерістер болады деп айту қиын.
Гендерлік теңдік бебибумға әсер етеді
Аяулым САҒЫМБАЕВА,
демограф:
– Елдегі туу көрсеткішіне әсер ететін бірнеше себепті атап өтуге болады. Оның ішінде халықтың жыныстық құрамы, қартаю процесінің болуы мен қоғамдағы отбасылық құндылықтардың құлдырауы, өзіндік идентификациялау маркерлерінің жоғарылауы секілді дүниелер бар. Сайып келгенде туу көрсеткішіне урбанизация үдерісінің теріс ықпалы болатыны анық. Сондықтан алдағы онжылдықта елдегі демографиялық өсім азаюы да әбден мүмкін. Өйткені соңғы жылдары елдегі алғашқы неке қидыру жасы ұлғайып бара жатыр. Екінші жағынан елдегі ажырасу саны да артып отыр. Бұдан бөлек, туу белсенділігі жоғары жастар арасында білім ізденіп, мансаптық жоғарылауды алдыңғы кезекке қою белең алып кетті. Оның үстіне, елдегі гендерлік теңдіктің салдары туу көрсеткішіне де теріс әсер етіп жатыр. Сондай-ақ елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың да репродуктивті жастағы ата-аналардың бала жоспарлауына ықпал етуде. Яғни, репродуктивті көзқарастар мен дәстүрлердің әсері де белгілі бір деңгейде туу көрсеткішін тежеуі мүмкін.
Соңғы жылдардағы табиғи өсімнің артуындағы бірден-бір себеп ішкі көші-қонның әсерінен болды. Мысалы, қазіргі көпбалалы отбасылардағы ата-аналардың дені ауылда туып, кейінгі жылдары қалаға көшіп келгендер. Олардың басым көпшілігі әлі де «Бір қозы артық туса, бір түп жусан артық шығады» деген түсініктегі адамдар. Бірақ кейінгі жылдары ауылдан қалаға көшіп жатқандардың көптігін ескерсек, олардан туған балалардың ойлау қабілеті мен таным-түсінігі өзгеріске ұшырады. Өйткені қазіргі адамдар нарықтық экономикалық жағдайды алдымен есепке алады. Бұдан басқа, қазіргі жастардың отбасылық құндылық туралы таным-түсінігі де өзгерді. Ол ғана емес, демографиялық жағдайдың өзгеріске ұшырауына елдегі жаңа туған балалар арасындағы түрлі патологиялық аурудың артуы мен өлім-жітімнің өсуі де өз әсерін тигізеді.