Қазақстан халқын жылумен жабдықтау жүйесі «депрессивті жағдайға» жеткен. Жылу қуатының бүкіл жолында – өндірістен тұтынуға дейінгі аралықтағы барлық инженерлік құрылғы мен жабдықтар көнерген, технологиялық тұрғыдан ескірген. Салдарынан, жүйенің пайдалы әрекет коэффициенті өте төмен. Үкімет тапсырысымен салаға талдау жүргізген Азия даму банкі сарапшылары осындай көңілсіз қорытындыға келді. Олигархтар салаға жеткілікті инвестиция салмай, ЖЭО-лардың әлеуетін сарқа пайдалануға, ылан-ойран пайда табуға әуес. Енді оны мемлекетке кері өткізе салып, бар ауыртпалығын елге аударуға ниетті. Озық орнына тозық қылды
Биыл, бейбіт заманда, айдың-күннің аманында қазақстандық жылу жүйелері бірінен соң бірі жарылып жатыр. Назар аударатын жайт, оқиғалардың бәрі дерлік жеке қолдағы жылу-электр орталықтарында (ЖЭО) болған.
«Қазіргі уақытта Қазақстан қалаларының коммуналдық инфрақұрылым объектілерінің орта есеппен 75%-ы ауыстыруды, не толық жаңартуды талап етеді. Соның ішінде, аудандық жылу желілерінің 80%-ы ескірген, бұл жылу энергиясының үлкен көлемде шығындалуына соқтырып отыр. Моно және шағын қалаларда инженерлік инфрақұрылымның жай-күйі қанағаттанарлықсыз. Су, кәріз, жылу және электр желілері жоғары деңгейде тозған және айтарлықтай қаржылық инвестицияларды қажетсінеді», – деп хабарлады Дүниежүзілік банк консультанттары.
Ал Қазақстандық электрэнергетикалық қауымдастығының мәліметінше, ел халқының 70%-ы орталықтандырылған жылумен жабдықталған. Яғни, бір жағынан, орта ғасырлардағы сияқты пеш жағуға мәжбүр отбасылардың азаюы қуантады. Екінші жағынан, егер орталықтандырылған жүйелерде апат жиілесе, онда жылусыз қалатын шаңырақтар саны да күрт артатыны байқалады. Бұл ретте қауымдастық ЖЭО, қазандықтар, жылу желілерінің негізгі және қосалқы жабдықтары тозудың жоғары дәрежесіне жеткенін ескертті.
Бұл байламды Энергетика министрлігінің Электр энергетикасын дамыту департаменті растады. Ресми дерек бойынша елімізде барлық ЖЭО-лардың негізгі жабдықтарының тозуы орта есеппен 55,42%-ды құрайды. Жылу трассаларының тозуы ел бойынша 59%-дан асты. Жамбыл облысында – 89,3%-ға жеткен. Демек, ол өңірде де сақ болған жөн.
«Қазақстан халқын орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйелері депрессивті техникалық жай-күйге жетті: жылу өндіруден бастап, тұтынуға дейінгі жылу энергиясының барлық жолында көнерген, технологиялық ескірген инженерлік жабдық қолданылады. Салдарынан пайдалы әрекет коэффициенті өте төмен: қазандықтарда бұл көрсеткіш – орта есеппен 75%, ал бүкіл жүйеде – 58%-дан аспайды. Жылу орасан зор көлемде жолай, яғни тасымалдау, тарату кезеңдерінде жоғалады: болжамды шығын диапазоны 18-42 пайыз аралығында. Бұған аталған барлық кезеңдердегі апаттылықтың жоғары деңгейі қосылады», – деген үрейлі қорытындыға келді Азия даму банкінің мамандары.
© инфографика: Елдар Қаба[/caption]
2016 жылғы желтоқсанда алапат апат болып, екі жұмысшы әйел тірідей жанып кеткен Рудный ЖЭО-сы ССКӨБ («ССГПО») АҚ-ына қарайды. Ол өз кезегінде олигархтар Александр Машкевич, Шухрат Ибрагимов және Патох Шодиев тең үлеске ие Eurasian Resources Group (ERG) холдингінің құрамына кіреді. Мұның сыртында ERG «Қазақстан Алюминийі» АҚ-ы арқылы Павлодардағы ЖЭО-1-ді, «3-Энергоорталық» АҚ арқылы – Шымкенттегі ЖЭО-3-ті меншіктеді.
Жаңа Жетісу облысындағы Текелі қаласының ЖЭО-сын Арман Отарбаев бақылауындағы «Текелі энергокешені» ЖШС иеленген. Ақтөбе ЖЭО-сын «Ақтөбе ЖЭО» АҚ-ы басқарады, басшысы Ербол Рахимбердиев. Жалпы, біраз ЖЭО-ның шын қожайыны кім екені белгісіз, ашық ақпарат жоқ, саналуан зерттеуші порталдар әртүрлі олигархтардың аттарын атайды. Сондықтан оларға тоқталуды жөн санамадық.
Салада қандай жаңа шаралар қабылданбақ?
Бүгінде қоғам белсенділері мен сарапшылар, тіпті Парламент депутаттары жылу, электр жүйесін осынша нашар жағдайға жеткізген олигархтарды жауапқа тартуды, ел мен мемлекетке келтірілген шығынды солардан өндіртіп алуды талап етіп жатыр. Бұл ретте Премьер-Министр Әлихан Смайылов өңірлердегі энергетикалық объектілерге толық техникалық аудит жүргізуді тапсырды.
Әйтпесе, 7 қазанда ғана Энергетика министрлігі «2022-2023 жылғы жылыту маусымы штаттық режимде өтуде» деп сендірген болатын. Енді оның шындыққа көп жанаспайтыны белгілі болды. Сондықтан Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Тимур Сүлейменовтің төрағалығымен, Қысқы жылыту маусымына дайындық бойынша орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметін тексеру комиссиясы құрылып, 1 желтоқсанда бірінші отырысын өткізді. Жиын қорытындысында шұғыл шаралар қабылданды. Біріншіден, елдегі барлық энергия нысаны техникалық жағдайына қарай қауіптілік тұрғысынан түрлі топқа бөлінді. Неғұрлым осал ЖЭО мен жылу желілері бойынша меншік иелері, әкімдіктер мен министрліктер арасында бірінші кезекте атқарылатын іс-әрекет жоспары дайындалуда.
Екіншіден, өңірлерде жылумен және электр қуатымен қамтушы нысандардың қағаз жүзіндегі емес, шынайы дайындығын тексеретін жедел топтар құрылды. Үшіншіден, Қаржы министрлігі мен Қаржылық мониторинг агенттігі әрбір заңды тұлғаның, яғни ЖЭО-ларға қожалық еткен олигархтардың инвестициялық бағдарламаларды қалай орындап отырғанын, тарифтік сметасын, одан түскен қаражатты қайда жұмсағанын мұқият талдауы, олардың капиталды сыртқа әкетуі оқиғаларын жете тексеруі тиіс.
Төртіншіден, уәкілетті мемлекеттік органдардың бақылау-қадағалау функцияларын күшейтіледі. Әйтпесе, бұрынғы билік тұсында олигархтардың компанияларын бақылау әдейі әлсіретілгенге ұқсайды. Салдарынан, Энергетика министрлігінің түсіндіруінше, қазіргі уақытта субъектілерден жылумен жабдықтау сапасы, жабдықтардың, жылу желілерінің және өзге мүліктің жай-күйі, жаңғырту, жөндеу, реконструкциялау жөніндегі шаралар туралы, энергия тиімділігін арттыру және шығындарды азайту жөніндегі шаралар туралы ақпарат сұрату және алу өкілеттіктері министрлікте де, жергілікті әкімдіктерде де жоқ! Бұл министрлікке «жылу энергетикасы саласындағы тиімді мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске асыруға мүмкіндік бермейді, өйткені бұл саланың жай-күйіне мониторинг жүргізуге және аумақтардағы жылу энергетикасын дамытуды сапалы жоспарлауға мүмкіндік жоқ».
Ведомствоның хабарлауынша, алда жылумен, электрмен қамтушы нысандардың меншік иелерінің, олигархтардың жауапкершілігін арттыру үшін заңнама мен актілерге өзгерістер енгізіледі. Қорыта айтқанда, салада үлкен өзгерістер болуы мүмкін. Ең құрыса, олигархтардың тарифтен және мемлекеттік қолдаудан түскен табыстың едәуір бөлігін шетелге жылыстатып, оффшорлар арқылы сарайларды, яхталарды, компанияларды алуға емес, энергетикалық кешенді дамытуға инвестициялауына қол жеткізілсе, соның өзі зор жетістік болмақ.