Қазақстанның кейбір өңірі «қызыл аймаққа» кірді. Бірақ мұның коронавирусқа қатысы жоқ. Үкіметтегі ӘМАТ (әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарлары) бағасының өсуін тежеу жөніндегі кеңесте осындай тосын термин қолданылды. Өңірлер пияз тапшылығы қаупі бойынша «қызыл аймаққа» кірген. Ғажабы сол, елде жылда жуа проблемасы туындайды. Биыл да бұл кесірлі дәстүр жалғасты. Үкімет амалсыздан пияз экспортына тыйым салды. Пандемияның қос жылында осы өнімнің жаһандық қара базарға жеткізіліміне қатаң шектеу енгізіп, экспорттаушыларды сертификат алуға міндеттеген. Мұндай «пияз феноменінің» құпиясы неде?
«Ми аз ба менде, күй аз ба? Құмарттым құрғыр пиязға...» деп 90-жылдары ақындарымыздың бірі жырлағандай, көкөністің дәл осы түрі ел тіршілігінің жай-күйін білдіретін әлдебір индикаторға айналды. Жуа қымбаттаса, ізінше барлық басқа жеуге жарамды өсімдік түрлерінің де бағасы көтеріледі. Қымбаттамаса, ол жыл өсімдік шаруашылығы үшін қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған жыл болды деген сөз. Бірақ биыл аққұла пияз құны күрт көтерілген. Бұған жүрегі зырқ еткен шенеуніктер де дүре көтерілді. Үкіметтің жиынының төріне пияз шықты.
«Пияз бойынша 9 өңір жасыл аймақта, яғни оларда тұрақтандыру қорлары сұраныстың 100%-дан астамына, тағы 8-і – 50%-дан астамына келісімшарт жасады. Қызыл аймақтағыларда 50%-дан аз: бұлар – Алматы, Павлодар, Жетісу облыстары», – деді ауыл шаруашылығы вице-министрі Бағлан Бекбауов.
Қызығы сол, жуа ешқандай қат тауар емес: Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, еліміз өзін пиязбен жүз пайыз қамтиды. Оны жеткілікті көлемде өзіміз өндіреміз, аз көлемде шетелден де тасимыз. Аграршылардың сендіруінше, мысалы «бір ғана Түркістан облысының әлеуеті республика халқын пиязбен толық қамтамасыз етуге жетеді». Онда тапшылық қаупі неден туындады?
Басты фактор – пияз маусымға тәуелді көкөніс саналады. Жыл бойы сақтауға келмейді, былтырғы күзгі өнім биылғы көктемде түйнегінен сабағы сорайып, лезде өніп шыға келеді. Оның үстіне, ашық-шашық, аңғал-саңғал базада сақтай алмайсыз, аязға үсіп кетеді. Осыдан екінші фактор өрбиді: Қазақстанда бұл көкөніс түрін тиісті температурада сақтауға мүмкіндік беретін қоймалар тапшы.
«Көкөніс өндірісінің өсімі қоймаларды 1,5 есе арттыруды талап ететінін» Ауыл шаруашылығы министрі болып тұрған тұста Сапархан Омаров 2020 жылғы 28 сәуірде өткен Үкімет отырысында мәселе етіп көтерді. Әкімдіктердің мәліметтері бойынша республикада жалпы сыйымдылығы 1,9 миллион тоннадан асатын 1 250 жеміс, көкөніс сақтау қоймасы бар. Алайда диқандарымыз жылда жиятын жеті миллион тоннадай жеміс-көкөніс астығын сақтау үшін сыйымдылығы кемінде 2,8 млн тонна болатын, яғни қолданыстағыдан 1,5 есе үлкен қоймалар керек. Сала министрі қанша ауысса да, жағдай түбегейлі өзгеретін емес.
Салдарынан Үкімет сүйікті сойылына жармасты: экспортты тыйды. Бұған оны енді үшінші фактор – Пәкістандағы күрделі ахуал итермелепті.
Пәкістан – дос, бірақ бізге жуа қымбат
17 қаңтарда Үкіметтегі Сыртқы сауда саясаты және экономикалық ұйымдарға қатысу мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия (ВАК) Қазақстаннан пияз экспортын тоқтатқанын жариялады. Тыйым әзірге 3 ай мерзімге енгізіліп отыр. Ары қарай елдің аузы жуаның биылғы егісінің жаңа өніміне тиеді деп күтілуде. Ауыл шаруашылығы министрлігі шетін шешім ол өнімнің Қазақстаннан жаппай шығарылуына тосқауыл қою, оның елдегі бағасын тұрақтандыру үшін жасалғанын алға тартты.
– Үшінші елдердің қазақстандық пиязға деген сұранысы күрт артты. Өйткені Азия мен әлемдегі ең ірі пияз өндірушілердің бірі – Пәкістанда табиғи апаттар болды. Ондағы су тасқыны әлемде, оның ішінде біздің елдің нарығында пияз бағасының өсуіне әкелді. Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде, сондай-ақ Өзбекстанда бұл өнімнің қатты аязда үсіп кетуі оның құнына қосымша салмақ түсіріп отыр. Осылайша, пияздың негізгі өндірушілері енді қазақстандық өнімді белсенді түрде импорттап жатыр, – деп түсіндірді Ауыл шаруашылығы министрлігі.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2022 жылы Қазақстан егістіктерден 1,1 миллион тонна пияз жинаған. Ал қазақстандықтардың өзі жыл сайын орташа есеппен 315 мың тонна, яғни 3 есе аз жуа жейді.
«Әкімдіктердің дерегінше, жыл басында еліміздегі пияздың расталған қоры 152,4 мың тоннаны құрады, бұл өткен жылғы егіннің жалпы көлемінің 14 пайызы ғана. Дегенмен бұл көлем жаңа өнім жиналғанға дейін жеткілікті. Бұған қоса, экспортқа енгізілген шектеулер Қазақстанда қалған пияздың тегіс шетелге әкетілу қаупін болдырмайды», – деп мәлімдеді ведомство. Ал ондай қауіп бар сияқты. Себебі республикамызда бұл көкөністің бағасы диқаншысы көп өзбек еліндегіден де арзан болып тұр. Мысалы, бізде пияздың бір келісінің көтерме бағасы 150-170 теңгені құраса, ал көршілес Ресей мен Өзбекстанда баға 240 теңге көлемінде. Сонымен қатар Qaztrade хабарлауынша, Өзбекстан мен Тәжікстан пияз экспортына шектеу қойды. Осы аптада Қырғыз Республикасы да өз аумағынан жуа экспорттауға тыйым салды.
Министрлік тыйымның жағымсыз салдарын азайту мақсатында фермерлерге ол өнімін әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар арқылы тұрақтандыру қорларына, сондай-ақ сауда желілеріне сатуды ұсынды. Бірақ ӘКК-лер тым арзанға алады. Ал супермаркет желілері ақылы сөрелерін ғана ұсынады: өтпегенін, шірігенін, жұрттың іріктеп алуынан қалғанын өндірушілерге кері қайтарады.
Ауыл шаруашылығы министрлігі аталған тыйым 2023 жылы 28 қаңтардан бастап күшіне енгенін нақтылады. Министр Ербол Қарашөкеевтің бұйрығына сәйкес, аумақтық инспекциялар пияз экспортына фитосанитариялық сертификаттар рәсімдеуді тоқтатты.
Көліктер кеденнен көңілсіз қайтты
Бұл тыйымның арты дауға ұласты. Кедендегі кептеліс кесірінен сертификаты бар экспорттаушылар өнімін уақытында шығарып әкете алмаған. Нәтижесінде, Ресеймен арадағы шекараның кедендік өткізу бекеттерінде жанжал туындаған. Алып фура иелері өздеріне шекараны ашуды талап етіпті. Дәйектемесі мығым: олардың өнімдеріне уәкілетті органдар сертификаттарды 28 қаңтарға дейін рәсімдеген.
«Ережеге сәйкес, ауыр жүк көліктерінің жүргізушілері 28 қаңтарға дейін пиязды Қазақстаннан тыс әкетуге тиіс еді. Батыс Қазақстан облысындағы «Сырым» өткізу пунктіне келген АШМ Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитеті төрағасының міндетін атқарушы Қаныш Әлиев оларға тиісті түсініктеме берді. Ол кездесуге қатысқандарға пиязды ішкі нарықта сату қажеттілігін нықтады. Бұған жергілікті әкімдіктер жәрдемдесуі тиіс. Кәсіпкерлер бұған келісті. Нәтижесінде, пияз тиелген 24 автокөлік Түркістан облысына кері оралды. «Сырым» өткізу бекетіндегі жағдай тұрақтанды», – деп хабарлады министрлік.
Аграршылар мен экспорттаушылар жылда биліктің пияз экспортына кедергі жасауға әуестеніп алғанына наразы. Бұлай болмағанда әлемдегі тапшылықты олар өз пайдасына жаратып, ұлан-ғайыр кіріске кенелетін еді. Енді одан қағылып отыр. Ауыл кәсіпкерлері тыйым салдарынан ондаған мың тонна жуа босқа шіриді деп дабыл қақты. Неге? Қазақстанда жуа кем дегенде екі рет жиналатыны мәлім: алдымен мамыр-маусымда ерте пияз жиналады. Оның жалпы көлемі жүз мың тоннадай. Ал ұлы астық күздің еншісінде: қыркүйектен бастап 1 миллион тоннадан астам күзгі пиязды жинау басталады.
«Тыйым үш айға созылады. Осы аралықта ішкі нарық небәрі 80 мың тоннадай пиязды тұтынады. Сонымен қатар 70 мың тонна қалған жуаны біз шетелге өткізіп, табыс табуымыз керек еді. Шекара жабылған соң оны сыртқа экспорттай алмаймыз. Бірақ қазақстандықтар жуаны екі есе көп жей бастамайтыны сөзсіз. Тиісінше, фермерлердің ондаған мың тонна пиязды босқа қоқысқа лақтырудан басқа амалы қалмайды. Бұл көкөністі көктемде сақтап қалу өте күрделі. Әсіресе, оңтүстікте күн ерте жылиды, оларға тіпті ауыр», – дейді батысқазақстандық «Жаңа Әлем» шаруа қожалығының басшысы Анатолий Кан.
Қазақстанда жуаның негізгі егістіктері дәл сол оңтүстікте, Түркістан мен Жамбыл облыстарында орналасқан. Кәсіпкерлер «Атамекен» палатасы арқылы тұйықтан шығудың төл тетігін ұсынды: біріншіден, тыйымды 20 наурызда алып тастаған жөн. Сонда өндірушілер былтырдан қалған ескі өнімін сәуір ортасына шейін шетелге экспорттап үлгереді. Сол тұста оңтүстік өңірлерден жаңа астықтың жеткізілімдері басталуы мүмкін.
Мұның сыртында экспорттаушыларға сәуірдің ортасына дейін жуаның әр келісіне 30-40 теңге көлемінде баж салығын енгізу ұсынылды. Баж бұл өнімді жаһандық қара базарға тасуға құмартқандар сапын селдіретеді. Жиналатын қосымша осы салықты отандық бизнестен пияз сатып алып, ішкі нарықтағы бағаны тұрақтандыруға бағыттауға болады. Анатолий Канның тұжырымдауынша, осының арқасында бір жағынан, Үкімет жылда маусымаралық кезеңде қымбаттайтын пияз бағасын құрықтап ұстай алады. Екінші жағынан, экспорттаушылар да жаһандық нарық майшелпегінен төл үлесін алып қала алады. Баж түсімі болса, жер емген шаруаларымызды қолдауға қосымша дем береді.
Ауыл кәсіпкерлерінің ұқсас ұсыныстары әзірге қабылданбады. Үкімет ел мен әлемдегі жағдайды қадағалап, нарықтық жағдай жақсарса, барлық шектеуді уақытылы алып тастауға уәде етті. Жалпы, салада кешенді шаралар қабылданбаса, жеткілікті көлемде көкөніс қоймалары салынбаса, ауыл кәсіпкерін босқа шіритін жуа жиі жылата беруі мүмкін.
Ауыл шаруашылығы министрлігі аталған тыйым 2023 жылы 28 қаңтардан бастап күшіне енгенін нақтылады. Министр Ербол Қарашөкеевтің бұйрығына сәйкес, аумақтық инспекциялар пияз экспортына фитосанитариялық сертификаттар рәсімдеуді тоқтатты.
Көліктер кеденнен көңілсіз қайтты
Бұл тыйымның арты дауға ұласты. Кедендегі кептеліс кесірінен сертификаты бар экспорттаушылар өнімін уақытында шығарып әкете алмаған. Нәтижесінде, Ресеймен арадағы шекараның кедендік өткізу бекеттерінде жанжал туындаған. Алып фура иелері өздеріне шекараны ашуды талап етіпті. Дәйектемесі мығым: олардың өнімдеріне уәкілетті органдар сертификаттарды 28 қаңтарға дейін рәсімдеген.