Кәсіпкерліктің қанатын кең жаюы – азаматтардың тұрмысын түзеудің бірден-бір тетігі. Сондықтан мемлекет те бизнесті дамытуға жан-жақты қолдау көрсетіп-ақ келеді. Сәйкесінше, тұтынушылардың мүддесі үшін саланы белгілі бір деңгейде реттеп отырудың саясаты болғаны жөн. Байқамасақ, сол реттеу ұғымы кейде «репрессияның» құралына айналып кетіп жатады. Бұдан азаматтардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген қызығушылығы төмендейді. Шағын және орта бизнес саласында табыс тауып, жан бағып жүргендердің де жұмыссыз қалуы мүмкін.
Президенттің 2020 жылдың қыркүйегіндегі Қазақстан халқына Жолдауында бизнесті «таза парақтан» реттеуді тапсырғаны есте. Сол жылдың желтоқсанында Мемлекет басшысы «Жаңа реттеуші саясатты енгізу жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Ұлттық экономика министрлігі мен «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы сарапшыларды тарта отырып, бизнесті әкімшілік реттеу салаларына талдау жүргізді. Нәтижесі көңіл көншітпейді. Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыровтың айтуынша, реттеудің барлық 44 саласы қаралып, 2 823 нормативтік-құқықтық актіге талдау жасалған. Талдау жұмыстары мемлекеттің жаңа реттеуші саясатының шарттарына сәйкес келмейтін бизнеске қойылатын 10 108 талапты анықтапты.
Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Бизнесті реттеу және бәсекелестікті дамыту департаменті директорының орынбасары Динара Ақынбекова шартқа сай емес талаптардың арасында бірін-бірі қайталайтыны, мүлдем қисынға келмейтіндері жеткілікті екенін айтады.
– Магистралды құбыр тасымалы саласына қатысты Инвестиция және даму министрлігінің 135 талабы бар. Осындағы қарастырылған 52 талап Төтенше жағдайлар министрлігінің ережелерімен сөзбе-сөз қайталанады. Сол секілді компьютерлік бағдарламалау, ақпараттық қызмет көрсету саласында 200-ден астам қайталанатын талап анықталды.
Нан және кондитерлік өнімдерді сатушыларға тауарды кесуге арналған пышақтарды үнемі қайрап тұру керек деген талап қойылған. Бұл нан қиқымын азайту, тез және бірдей етіп кесу үшін қажет болса керек. Бірақ тиісті талаптың сақталуын кім, қалай тексеретіні анықталмаған.
Құрылыс саласында техникалық қадағалау жөніндегі сарапшы тапсырыс берушіге қандай жаңа материалдар, технологиялар алу қажеттігі туралы ұсыныс жасайтыны айтылған. Ал бұл – қадағалаушының құзыретіне кірмейтін функция.
Қоғамдық тамақтану нысандарына саласында жағымсыз иісі жоқ және зиянды газдар мен бу шығармайтын өндірістік ағынды суды бұру туралы талап бар. Алайда иістің жағымды не жағымсыз екені қалай анықталатыны нақтыланбаған, – дейді Динара Нұрғалиқызы.
Рас, бұл талаптар кәсіпкерліктің ұңғыл-шұңғылынан хабарсыз көпшілікке ұсақ-түйек болып көрінуі мүмкін. Дегенмен тиісті органдардың бақылауында талаптардың сақталмағаны үшін бизнесмендер жауапкершілікке де тартылып жатады. Ең қызығы, осынау негізсіз қағидалардың салдарынан 2015 жылдан бастап кәсіпкерлерді әкімшілік жауапкершілікке тарту көрсеткіші 2 есе өскен. Мәселен, 2015 жылы саланы реттеуші стандарттарды елемегені үшін 235 мың 525 заңды тұлға әкімшілік жауапкершілікке тартылса, 2019 жылы олардың саны 501 мың 649-ға дейін өскен. Бұл дегеніңіз әрбір үшінші кәсіпкерді құқықбұзушы деп танитынын көрсетеді.
Әрине, мұндай жағдайда кәсіпкерлер тарапынан мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың әрекетіне шағымның көбейтіні түсінікті. 2015 жылы кәсіп иелері бизнесті бақылау функциясын асыра сілтегендердің үстінен 17 мыңнан астам арыз түссе, 2019 жылы құзырлы органдар дәл осындай сипаттағы 73 мыңнан астам арызды тіркеген екен. Осыған қарап-ақ кәсіпкерлерге негізгі талап қойып, оның орындалуын міндеттеудің соңы қалай аяқталатынын аңғару қиын емес. Сарапшылар бизнесті бақылаудың дәл осы жүйесі бір кәсіпкерді қайталап тексеру, тиісті нормаларды сақтамаған басқа бизнес өкілдеріне назар аудармау сияқты фактілердің жиілеуіне себеп болғанын да алға тартады.
Осылайша, отандық бизнес өкілдерінің бас ауруына айналған өзекті мәселенің бірсыпырасы мәлім болды. Онсыз да соңғы бірер жыл әлемдік пандемия тұсында дамудан бұрын тұрақтылықты сақтаудың қамын күйттеген кәсіпкерлер осынау түйткілдермен бетпе-бет келген. Шағын және орта бизнестің әрбір үшінші қазақстандыққа жұмыс беріп отырғанын ескерсек, бұл мәселенің ауқымы әлдеқайда кеңейе түспек. Демек, ел экономикасының негізгі бөлігін құрайтын сектордың күнгейі мен көлеңкесіне назар аударатын мезгіл жеткендей.
Жаңа реттеуші тетікті мейлінше ақылға қонымды етіп түзуде Ұлттық экономика министрлігі мен ұлттық кәсіпкерлер палатасы бірлесе іске кіріскен. Олар бірлесіп жаңа реттеу саясатының шарттарына сәйкес келетін талаптарды арнайы ақпараттық жүйеге жинақтауды қолға алды. Бұл жүйеге бизнеске қойылатын барлық талаптың толық тізбесі енгізілмек. Ең бастысы, ақпараттық жүйе арқылы кез келген кәсіпкер бизнес жүргізудің барлық құқықтық стандартымен танысуға мүмкіндік алады.
– Ақпараттық базаға талаптарды енгізу үшін кәсіпкерлік қызметтің барлық саласы бойынша мемлекеттік органдар бизнес өкілдері және ұлттық кәсіпкерлер палатасының сарапшыларымен бірге реттеуші актілердің нақты тізімі жасалады. Сондай-ақ оларға егжей-тегжейлі талдау жүргізеді.
Жұмыс топтарының мүшелері өткен жылы мемлекеттік органдармен 200-ден астам консультациялық кеңес өткізілді. Қазір Ұлттық экономика министрлігі, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлік палатасы және Қазақстанның Бизнес-омбудсмен кеңсесі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына заңнамалық түзетулердің екінші пакеті пысықталады.
Өткен жылдан бастап реттеуші мемлекеттік органдар заңға тәуелді актілер шеңберінде талаптарды жою және қайта қарау бойынша белсенді жұмыс жүргізіліп жатыр. Жалпы саны 9 548 талапты қамтитын 657 заңға тәуелді актілерге өзгеріс енгізу қажеттілігі туындап тұр. Бұл дегеніңіз қолданыстағы 56 заң мен 10 кодекске өзгерістер мен толықтырулар енгізілетінін көрсетеді, – дейді Ұлттық кәсіпкерлер палатасы департамент директорының орынбасары Д.Нұрғалиқызы.
Осылайша, бизнесті байыппен бақылау қолданыстағы заң нормаларына майшаммен қарала бастағандай. Осы шаруаның басы-қасында жүргендер отандық кәсіпкерлікті реттеу салаларын талдау ісіне бизнес-ортадан 100-ден астам сарапшы тартылғанын айтады. Сондықтан қазақстандық бизнес қауымдастық қолға алынған шаралардан үлкен үміт күтеді.
Ал Үкімет басшысы кәсіпкерлік саласын реттеудегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу алдағы 7 жылда шағын және орта бизнесте жұмыс істейтіндердің санын 4,7 миллион адамға дейін өсуіне мүмкіндік беретінін алға тартады. Сондай-ақ мемлекеттің экономикадағы үлесі 14 пайызға дейін төмендейді деп күтіледі.
Әрине, көп кәсіпкердің мың күдігін бір үмітке жеңдірген бұл тетіктің тиімділігі туралы кесімді пікір айту қиын. Десе де, бұл құралдың бұған дейін қолданыста болғанындай негізгі талаптар мен езу тартқызар ережелерден «тазартыларына» және бизнесті дамудың даңғылына түсіреріне сенгіміз келеді.
