Қазақпен бірге жасап келе жатқан өнердің бір саласы – ұлттық би. Дегенмен қазақ биінің түп-тамырын, арғы тарихын зерттеп жүргендер аз. Біздің білетініміз, қазақ сахнасындағы кәсіби би өнерінің негізін қалаушы Шара Жиенқұлова ғана. Ал Шараның бүгінгі ізбасары Шұғыла Сапарғалиқызы бір кезде көрерменнің ыстық ықыласына бөленсе де, бүгін өнерден алыстап кетті. Осыған орай бишіні арнайы іздеп, әңгімеге тарттық.Өнерден қол үзген жоқпын– Соңғы жылдары көпшіліктің көзінен тасада жүрсіз. Өнерден алыстап кетуіңіздің себебі неде?
– Өнерден қатты алыстап кеттім деп айта алмаймын. Иә, соңғы жылдары отбасыма, балаларыма көңіл бөлу үшін көрінбей кеткенім рас. Бірақ жасымыз келгеннен кейін қазір мені сахналық қойылымдарға би қоюмен айналысу қызықтырып жүр. М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында сахналанған «Атилла мен Аэций», «Таңсұлу» спектакліне би қойдым. Сонымен қатар «Жас сахна» атты жастар театры «Ай тұтылған түн» пьесасына қойылым дайындадық.
– Бір сұхбатыңызда: «Бізде әлі күнге дейін биге деген дұрыс көзқарас қалыптаспаған. Алдымен музыка жазылады. Одан кейін ғана би қойылады. Сондықтан да ән мен би қойылымдары үйлеспей жатады» депсіз. Сонда әлі күнге дейін би өнерінің болмысын аша алмадық па?
– Шынымды айтсам, ұлттық би дамымай, заманауи билердің көлеңкесінде қалды. Елімізде балет, көркем гимнастика сияқты өнер түрлері өте жақсы дамыған. Мемлекет тарапынан қолдау да жиі көрсетіледі. Ал ұлттық биіміз қазіргі уақытқа дейін елеусіз қалуда. Қазақтың биін наурыз мерекесінде ғана есімізге аламыз. Бишілерді топырлатып қазақтың көйлегімен шығарсақ, сахнаның бір шетінен екінші шетіне жүріп өтсе, соны ұлттық би деп ойлаймыз. «Той думан», «Толғау», «Салтанат» деп ат қойып, ұлттық биді көпшілік сахна деңгейіне түсірдік. Қазақтың биіне ешкім мән беріп, дамуына атсалысып жүрген жоқ. Қазір қазақтың дәстүрлі ән өнерінің өзі жоғары деңгейде насихатталып жатыр. Ал дәстүрлі биіміз концерттің ашылуы мен жабылуында ғана екінші планда шығады. Әншілердің артында сахнаны бос қалдырмау үшін ғана қазақ биін қояды. Сонда да кейбір ұлттық билеріміз театр сахнасында қойылып жүр. Бірақ ол ұлттық бидің құдіретін ашуға жеткіліксіз. Қазір іліп алып, бізде осындай қазақтың биі бар деп ешкім айтып бере алмайды. Кезінде «Асатаяқ», «Гүлдер» ансамблінің домбырамен билейтін биі жарыққа шықты. Ал қазір қазақтың биі деп ауыз толтырып мақтанатындай, тарихта қалатындай би шыққан жоқ. Алысқа бармай-ақ өзбек, орыс халқының билеріне қараңызшы. Олар музыка қосылса, орындарынан тұрып жаппай ұлттық билерін билеп кетеді. Бізде мұндай би бар ма? «Қара жорғаның» өзін қазақтікі емес деп қашады.
Бар дүниемізді жоққа балап жүрміз– Әлеуметтік желіде «Қара жорға» қазақ биі емес» деген теріс дақпырт тарап жүр. Айтушының уәжі: «моңғол биіне ұқсайды екен», «орыс-ағылшын ғалымдары ол туралы ештеңе айтпапты», «бидің үлгі, құрылымы да қазаққа келмейді...». Бұл пікірмен келісесіз бе?
– Осыны айтқан адамдар тарихты біле ме екен? Қазақ өмір сүрген кезде бұл әлемде қалмақ пен моңғол халқы болды ма? Арыға барсақ, моңғол деген атау «мәңгі ел» деген сөзден шыққан. Бауырлас қырғыз елі «Қара жорға – біздікі» деп өздеріне меншіктеп жүр. Ал біз бар дүниемізді жоққа балап, «қазақта би болмаған» деп жүрміз. Олай қарайтын болсақ, әлемдегі халықтың ешқайсысында би болмаған. Ешкім дүниеге келісімен билеп кеткен жоқ. Тек сол ұлт өзінің ұлттық құндылығын жақсы көріп, дәріптесе өнері тарихта қалады. Бала шыр етіп дүниеге келген кезде қимылдайды. Бидің түп-тамыры да қимылдан шығады. Ал кез келген ұлт өзінің ерекшелігін өнерімен, биімен, тілімен, әдебиетімен таныта алады. Бабаларымыз дәстүрлі музыканы қалыптастырып, қазақтың болмысын ашып кетті. Енді неге сол болмысымызды бимен көрсетпейміз? Дәстүрлі музыкамыздың өзі әр аймаққа байланысты мектепке бөлініп кеткен. Ал қазақтың биі сондай мектептерге бөлінген бе? Оны зерттеп жатқан ешкім жоқ. Тіпті, кәсіби би мектептерінде ұлттық биіміздің әліппесі қалыптаспаған. Біз мәдени құндылығымызға селқос қараймыз. Би болмаса әннің де, мерекенің де сәні кірмейді. Жалғыз аттың шаңы шықпайды. Осы мәселені біз қанша айтсақ та, министрлік көңіл бөлмей, ұлттық биіміздің дамымайтыны анық. Тек балет пен эстрадалық биді насихаттап жүрміз. Сонда ұлттық биіміз қайда қалады?
Біз аттың арқасында өскен халықпыз. Көшпенді елдердің өмір сүру дағдысында ұқсастық болады. Моңғол халқы да атқа мінеді, біз де атқа мінеміз. Бірақ «Қара жорға» деген сөздің өзі – қазақтың тілінде. Күрес пен қыз қуу да қазақтың ұлттық ойыны болған. Биді түсінген адамға палуандардың бірін-бірі ала алмай арпалысқаны да би. Көкпарды да, қыз қууды да бимен көрсетеміз. Әр ұлт мәдениетін, салт-дәстүрін өнері арқылы көрсетеді. Біреуі жырлап, біреуі домбырамен көрсетсе, біз қазақтың салт-санасын бимен көрсетеміз. «Қара жорға» биінде иықпен қағысқан аттың үстіндегі жігіттің қыз қуғаны, көкпар тартысқаны көрініс тапқан. Күні бойы жайлауда жүрген қазақтар кешке отырыс жиын болғанда би арқылы демалған. «Аю» биіндегі қимылдың барлығы күрестен алынған. «Бүркіт» биі де қазақтың құсбегілігін көрсетеді. Осылай іздеп, зерттесеңіз, қазақ биінің тарихы тереңде. Қазір де өміріміздегі бір тақырыпты алып, соған би қойып, жаңғыртсақ болады. Қазір бишілер шетелдік биді көреді де, соны айнытпай қойып, ұялмай сахнаға алып шығады. Бірақ сол шетелдік бидің өзін алып қазақтың мәдениетіне сай түрлендіріп, иірімге салып өзіміздікі етіп түрлендіруімізге болар еді. Сонда сол би ішкі дүниемізбен байланысып, біздікі болып шығады. Сондықтан «Қара жорға» – қазақтың биі. Мен де университетте моңғол биін зерттеп, оқығанмын. Моңғолдарда «Қара жорға» деген би де, атау да жоқ. Ұлттық мәдениетке, халқына, ұлттық құндылығына жаны ашитын адам «Қара жорғаға» бұлай қара күйе жақпайды. Ұлттық құндылықтың не екенін түсінбейтіндер ғана «қазақтың биі жоқ» дейді. Солар моңғол мен қалмақтың биінің қандай болғанын айтып бере ала ма? Бар дүниемізді жоғалтқымыз келіп жүр. Ал басқа елдер өзгенікін өзінікіне балайды.
Ұлттық би балеттің көлеңкесінде қалды– Бейжіңдегі Ұлттар университетінің би факультетінде білім алдыңыз. Жалпы, шетелмен салыстырсақ, біздің елімізде хореографтарды дайындауға қаншалықты көңіл бөлінген?
– Үлкен айырмашылық бар. Астанадағы өнер институтында хореграфия факультеті ашылыпты. Бірақ олардың оқыту барысымен әлі танысқан жоқпын. Ал Алматыда А. Селезнев атындағы хореография училишесі бар. Оны бітіргендер Т.Жүргенов атындағы өнер академиясына барады. Училище баяғы Кеңес Одағы кезінде А.Селезнев қойып кеткен бағытпен әлі күнге дейін бишілерді дайындап келе жатыр. Балеттің негізі жақсы қаланса да, қазақ биіне көңіл бөлінбеген. Училищедегілердің жалпы көзқарасы бойынша қазақ биі балеттен кейінгі орында. Олар 1-сыныптан бастап оқушыларды жалпы хореографияға алады. Бес жыл оқытқаннан кейін балетке шамасы келмей қалғандарды ұлттық би бөліміне ауыстырады. Осыдан-ақ ұлттық биімізге қандай көзқарас қалыптасқанын байқауға болады. Олар балериналарды әрқашан көкке шығарып мақтап жүреді. Ал халық биін билейтін бишілер екінші орында. Осы көзқарасты өзгертуге Үкімет тарапынан қолдау көрсетілмесе, қазақ биі ешқашан дамымайды.
– Сонда сіз дәстүрлі би өнері балеттің көлеңкесінде қалды деп ойлайсыз ба?
– Иә,ұлттық биіміз балеттің көлеңкесінде қалды. Себебі қазақ биі балетпен тең сахнада қойылып жүрген жоқ. Ондай бағдарлама да жоқ. Тек Астанадағы «Наз» ансамблі қолдарынан келгенше қазақтың биін көрсетіп жүр. Бірақ қазақ биін би мектебінде оқыту мәселесі әлі реттелген жоқ. Балетте бірінші деңгейде нені оқу керек, екінші деңгейде нені үйренетіні жайлы нақты жоба бар. Ал қазақ биін үйрететін ондай оқулық әлі жоқ. Әрбір мұғалім есінде қалған, өзі білетін қимылдар мен теорияларды оқытып жүр. Біз Пекинде оқыған кезде бірінші жылдан бастап оқу жоспары қойылатын. Балет біздің негізгі сабағымыз болатын. Күнделікті екі сағат балетті үйренетінбіз. Ал қалған алты сағатта ұлттық биді билейтінбіз. Алты жыл ішінде сол мемлекетте тұратын халықтың барлығының биін үйреніп шықтық. Ал қазір еліміздегі жоғары оқу орындары бірінші жылда нені оқыту керек екенін білмейді. Оқу бағдарламасы жасалған материалды өз басым әлі көрген емеспін. Салаға жауапты екі министрлік те бұл мәселеге бас ауыртып жатқан жоқ. Қазір бишілерден иықта қанша буын бар деп сұрасаң соны білмейді. Буынның әрбірінің аты бар. Мұны бишілер бірінші жылы білуі керек. Одан кейін айналуды үйренеді. Осылайша, оқу бағдарламасы жыл өткен сайын күрделене түседі. Ең бірінші бишілерге қазақ халқының табиғатын үйрету қажет. Ұлттың мәдениеті, болмысын, әдет-ғұрпын бишілер зерттеуі керек. Содан кейін ғана бидің ішіне кіре алады. Бірақ қазір бізде бұл да оқытылмайды. «Бір, екі, үш...Қолыңды көтер...» деп қана үйретеді. Әр ұлттың биін билегенде, бишінің тұрысы да сол ұлттың болмысына сай болуы керек. Мысалы, біз тибет биін үйренгенде бір-екі ай тибет халқының қалай отырып, тұратынын, қалай жүретінін зерттедік. Гималай тауында өскен тибет халқының тізелері әрқашан бүгіліп жүреді. Олар ешқашан түзу тұрмайды.
Би қоғамдағы мәдениетті қалыптастырады– «Әу демейтін қазақ жоқ» дейміз. Сол сияқты әуен қосылғанда ырғаққа ілесіп, билемейтін де қазақ жоқ. Ал бидің түр-түрін той-томалақта жиі көреміз. Әлеуметтік желіде де ерсі бимен есірген азаматтардың видеосы көп. Сонда біздің қоғамда билеудің өзіндік мәдениеті қалыптаспаған ба?
– Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтың тойы да көбейді. Сол тойдың музыкасы мен биі шығыс пен батыстың стиліне әуес. Бізде де көңіл көтеруге, тойға арналған «Айжан қыз», «Айжарық» билері бар. Грузин, түрік халықтары бір музыка қосылса соған жаппай билеп кетеді. Бізде мұндай үрдіс әлі қалыптаса қойған жоқ. Дегенмен соңғы жылдары қазақ тойларында «Қара жорға» қосыла қалса, адамның барлығы шығып билеп жүр. Себебі ұлттық музыка, ұлттық биге деген икем біздің қанымызда бар. Қазақ биінің қимылы осындай болуы керек деп ешкім белгілеп қойған жоқ. Бидің болмысы, ырғағы халқымыздың тыныс-тіршілігінен, күнделікті өмірінен алынған. Би қоғамдағы мәдениетті қалыптастырады. Дәстүрлі биімізді дәріптеу қоғамға тек пайдасын әкеледі. Қазір адамдар спортзалға барып, батыстың музыкасына билеп, жаттығады. Түсінген адамға, би – жаттығудың бір түрі.
– Қазір жастар Корея мен Батыс елдерінің билеріне әуес. Тіпті, киіну стильдері де сол елдерге ұқсап барады. Қазақ жастарының талғамы ұлттық өнерімізбен неге сай келмейді?
– Бұл – қазіргі заманның ағымынан. Біздің өмір сүріп жатқан уақытымыздың талабы сондай. Бұрын қонаққа барғанда, үйде дастарқан басында отырғанда үлкендердің әңгімесін тыңдап, әңгімелесетін едік. Қазір заман дамыған сайын дастарқан басында отырып әңгіме айтатын адам қалмай барады. 6-7 адам отырса, жетеуі жеті жаққа қарап отырады. Бәрінің қолында – смартфон. Адамдар бірі-бірімен сөйлесуден қалып барады. Әңгіме айтатын адам азайып кетті. Бұрын біз ата-анамыздан небір тұлғалардың өмірі жайлы ертегілер мен аңыздарды тыңдап өстік. Сол әңгіме біздің құлағымызда қалды. Осы арқылы балаларын тәрбиелейтін. Қазір рухани әңгіме айтатын адам азайып барады. Тіпті, сол қиссаларды тыңдайтын құлақ жоқ. Бәрі виртуалды әлемде өмір сүріп жүр. Көз нені көрсе, жастар соны қағып алады. Ал жастарымыздың смартфоннан көретіні – Корея мен Батыстың музыкасы. Оларға оны көрмеңдер деп те айта алмаймыз. Себебі әр адамның өз таңдауы бар. Жастардың төл өнерімізге деген қызығушылығын көрсету арқылы ғана оята аламыз. Біз де той-томалақтарда түріктер сияқты жаппай билесек, ұлттық биімізді насихаттасақ, жастар да қызығар еді. Бала тәрбиелегенде «Бұлай істеме. Бұл қате» деп айтудың қажеті жоқ. Олар көзбен көрсе ғана көкейіне түйеді. Артымызда ізімізді басып келе жатқан жастарға біз үлгі болуымыз керек. Қазір Үндістанның биін білмейтін адам жоқ. Тіпті, үндістандық би тобы Америкаға барып ғаламдық шоудың бас жүлдесін алды. Олар Үндістанның ұлттық биін билеген жоқ. Тек ұлттық биінің қимылдарын, мінезін, мифтік образдарды заманауи үлгіде көрсетті. Дәл сол сияқты қазақ халқының да биін көрсетуге, жылқының, қаршыға мен бүркіттің образдарын жасауға болады. Үндістанда кішкентай балаларға дейін ұлттық билерін билейді. Олардың денесінің әрбір мүшесі сөйлейді. Ұлттық биімізді дамытып, көрсете алсақ, біз де осы дәрежеге жетер едік.
Ұлттық бидің арғы тарихын зерттеушілер аз– Жалпы, қазақ би өнерінде «Қамажай», «Қара жорғадан» басқа біз білмейтін қандай билер бар? Ұлттың бидің арғы тарихын зерттеушілер көп пе?
– Жақында маған біраз адам хабарласып, ұлттық бидің тарихын зерттеп жүргендерін айтты. Бірақ зерттеушілердің қандай жаңалық ашқанын білмеймін. Дегенмен мемлекет тарапынан осы мәселеге қолдау көрсетілсе, небір тың деректің ашылары анық. Былтыр «Хабар» арнасында көрсетілген «Жеті қазына» жобасында қазылар алқасының құрамында болдым. Барлық облыстан бишілер келіп қатысты. Байқағаным, біздің елімізде небір талантты бишілер бар. Бірақ биді қоятын мамандардың қабілеті төмен. Сол баяғы бұрынғы сарынмен қалып қойған. Ұлттық биімізді дамытамыз десек, қайталап айтамын, мемлекет тарапынан қолдау керек.
– Ал сіз бұл ұсыныстарыңызды осы саланың басшыларына жеткіздіңіз бе?
– Былтыр ұсыныстарымды жазып, дайындап отырған кезде министр ауысып кетті. Жаңадан келген министрдің бұл салаға көңілінің қандай екенін білмеймін. Десе де, ұлттық биді дамытудың нақты жоспарларын жазып қойдым. Қазаққа жаны ашитын басшы болса, бұл ұсыныстарымды ескерер деп ойлаймын. Себебі Үкіметтен мәдениет саласына бюджет бөлініп отыр. Бірақ сол қаржы көзін тауып, дұрыс игерілмей жатыр. Ұлттық биіміз мемлекеттің қамқорлығынан тыс қалып, жетімнің күйін кешуде.
– Қазақ биінің тарихын зерттеп, оқулық жазу ойыңызда бар ма?
– Ондай ойым бар. Бірақ «жалғыздың үні шықпас» деген сөз бар. Мен осы мәселені қанша жерде көтеріп айтып жүрсем де, өзгерген ештеңе жоқ. Ұлттық биге арналған жоба мен дамыту жолындағы жоспарларымды бұрынғы министрлерге де айтқанмын. Олар «иә» дейді де, жылы жауып қоя салады. Ел боламыз десек, мәдениетіміздің бір саласы ұлттық биімізге де көңіл бөлуіміз керек. Қазір сахнаның көркін келтіріп жүрген де бишілер. Бірақ олар көпшілік сахнада ғана көрініп жүр.
Телеарна ұжымы үнсіз жатыр– Үндістан мен түріктің фильмдері ұлттық биінсіз түсірілмейді. Кореяның эстрада жұлдыздары да ән айтқанда билерінің элементтерін насихаттап жүреді. Дамыған елдердің телевидениесінде биге арналған шоулар жеке көрсетіледі. Сонда бізде ұлттық биіміз жеткілікті дәрежеде насихатталмай ма?
– Дұрыс айтасыз. Мен телевидениеге арналған дәл осындай жобаны жазып былтыр өткіздім. Біздің телевидениеде шоудан көп бағдарлама жоқ. 3-4 сағат көрерменнің уақытын алып, құр әңгіме айтатын шоулар бар. Олардың рейтингі жоғары болса да, көрерменге берері жоқ. Сондықтан ұлттық биімізді дамыту үшін, еліміздің түкпір-түкпіріндегі бишілерді жинау үшін арнайы жоба жазып, телеарнаның басшылығына өткіздім. Осы жылы сол шоу түсіріліп басталуы керек еді. Бірақ наурыз келсе де, телеарна ұжымы үнсіз жатыр. Басында «Жеті қазынада» қазылар алқасының құрамында отырған кезде халықтан көп хаттар келді. «Сізді жоғалтып алдық? Балаларымызды сізге апарғымыз келеді? Қашан қазақтың биін көтересіз?» деп хабарласып жатты. Бұл да менің көкейімде жүрген ой болатын. Осыдан кейін халқымыздың үмітін ақтамасам, ұлттық биімізді дамытпасам өзіме ұят болды. Өнердегі жолдастарым да «Шұғыла, сіз қазақтың биін дамытуыңыз керек» деп ықыластарын білдіріп жатты. Осыдан кейін мен жобаның барлық мақсатын жазып телеарнаға апардым. Олар да: «Мұндай жоба бұрын болмаған» деп қызығушылық танытып, ұсыныс білдірген. Бірақ бағдарламаның концепциясын толық жазып, тапсырғаннан кейін олар хабарсыз кетті.
– Қазақ биі десе, ең әуелі ойымызға Шара Жиенқұлова түседі. Жинаған біліміңіз бен өнеріңізді бөлісіп, шәкірт тәрбиелеуге қалай қарайсыз?
– Иә, тек шәкірт тәрбиелеп қойғым келмейді. Бар білетін білімім мен өнерімді болашақ ұрпаққа үйретуім, қалдыруым керек. Жоспарларым да дайын. Бірақ мемлекет тарапынан қолдау болмаса, биді үйде үйретпеймін ғой. Бұрын Астанада би мектебім болды. Сол кездегі басшылар «Хореографиялық училищенің Астанадағы филиалында уақытша отыра тұрыңыз, кейін ұлттық бидің үлкен мектебін ашамыз» деген. Мектебімізде 200-ден астам бала болды. Қаржының барлығы Л.Гумилев атындағы университеттің шотына түсіп отырды. 2007 жылдары денсаулығыма байланысты Астанадан көшіп кеттік. Сол кезде арнайы хат жазып, би мектебін Білім министрлігіне беріп кеттім. Ары қарай министрліктің не істегенін білмеймін.
–Ал өнер академиясына сабақ беруге сізді шақырды ма?
– Осыдан бірнеше жыл бұрын Арыстанбек Мұхамедиұлы ректор болып келген кезде Т.Жүргенов атындағы академияға шақырған. Сол кезде жоғары оқу орнында бишілерге арналған оқу бағдарламасының жоқ екенін білдім. Академия әншілер мен актерлерді жоғары деңгейде дайындаса да, бишілерге көңіл бөлмейтінін көрдім. Аспирантурадағы бишілерге 2 ай сабақ бердім. Топта төрт қыз ғана оқиды. Екі жылдық аспирантурада не оқу жоспары, не оқу материалы жоқ. Деканға айтып едім: «Өзіңіз не білесіз, соны үйретіңіз» дейді. Сонда әр адам өз білгенін үйретсе не болады? Жоғары оқу орны базар емес қой. Академияның базасында би туралы оқулықтар жоқ. Төрт аспиранттың басы қосылып, бір сабаққа келген жоқ. Қолдарын көтеріп, жөнді билей алмайды. Бидің не екенін білмейді. Емтиханға баға қоятын кезде менің қойған балыма студенттер көңілі толып, толмағаны жайлы пікір айтады екен. Сосын бишілер концертмейстер мен музыканттармен бірігіп жұмыс істемейді екен. Сосын әр оқытушы сабақ өтетін кезде есігін жауып алады. Бір-біріне көрсетпейді. Қазақ биінің әліппесі жоқ деп отырғаным да сондықтан. Биді үйрететін адам бидің тарихын білетін тарихшы, әдебиетшілермен бірге жұмыс істеуі керек. Бидің ырғағын зерттеп, видеоға түсіріп, музыканттармен бірге жүруі керек. Осындай команда құрайық деп ректорға да өтініш айттым. Ескерген ешкім жоқ.
– Әңгімеңізге рақмет!
Біз аттың арқасында өскен халықпыз. Көшпенді елдердің өмір сүру дағдысында ұқсастық болады. Моңғол халқы да атқа мінеді, біз де атқа мінеміз. Бірақ «Қара жорға» деген сөздің өзі – қазақтың тілінде. Күрес пен қыз қуу да қазақтың ұлттық ойыны болған. Биді түсінген адамға палуандардың бірін-бірі ала алмай арпалысқаны да би. Көкпарды да, қыз қууды да бимен көрсетеміз. Әр ұлт мәдениетін, салт-дәстүрін өнері арқылы көрсетеді. Біреуі жырлап, біреуі домбырамен көрсетсе, біз қазақтың салт-санасын бимен көрсетеміз. «Қара жорға» биінде иықпен қағысқан аттың үстіндегі жігіттің қыз қуғаны, көкпар тартысқаны көрініс тапқан. Күні бойы жайлауда жүрген қазақтар кешке отырыс жиын болғанда би арқылы демалған. «Аю» биіндегі қимылдың барлығы күрестен алынған. «Бүркіт» биі де қазақтың құсбегілігін көрсетеді. Осылай іздеп, зерттесеңіз, қазақ биінің тарихы тереңде. Қазір де өміріміздегі бір тақырыпты алып, соған би қойып, жаңғыртсақ болады. Қазір бишілер шетелдік биді көреді де, соны айнытпай қойып, ұялмай сахнаға алып шығады. Бірақ сол шетелдік бидің өзін алып қазақтың мәдениетіне сай түрлендіріп, иірімге салып өзіміздікі етіп түрлендіруімізге болар еді. Сонда сол би ішкі дүниемізбен байланысып, біздікі болып шығады. Сондықтан «Қара жорға» – қазақтың биі. Мен де университетте моңғол биін зерттеп, оқығанмын. Моңғолдарда «Қара жорға» деген би де, атау да жоқ. Ұлттық мәдениетке, халқына, ұлттық құндылығына жаны ашитын адам «Қара жорғаға» бұлай қара күйе жақпайды. Ұлттық құндылықтың не екенін түсінбейтіндер ғана «қазақтың биі жоқ» дейді. Солар моңғол мен қалмақтың биінің қандай болғанын айтып бере ала ма? Бар дүниемізді жоғалтқымыз келіп жүр. Ал басқа елдер өзгенікін өзінікіне балайды.
Ұлттық би балеттің көлеңкесінде қалды
– Бейжіңдегі Ұлттар университетінің би факультетінде білім алдыңыз. Жалпы, шетелмен салыстырсақ, біздің елімізде хореографтарды дайындауға қаншалықты көңіл бөлінген?
– Үлкен айырмашылық бар. Астанадағы өнер институтында хореграфия факультеті ашылыпты. Бірақ олардың оқыту барысымен әлі танысқан жоқпын. Ал Алматыда А. Селезнев атындағы хореография училишесі бар. Оны бітіргендер Т.Жүргенов атындағы өнер академиясына барады. Училище баяғы Кеңес Одағы кезінде А.Селезнев қойып кеткен бағытпен әлі күнге дейін бишілерді дайындап келе жатыр. Балеттің негізі жақсы қаланса да, қазақ биіне көңіл бөлінбеген. Училищедегілердің жалпы көзқарасы бойынша қазақ биі балеттен кейінгі орында. Олар 1-сыныптан бастап оқушыларды жалпы хореографияға алады. Бес жыл оқытқаннан кейін балетке шамасы келмей қалғандарды ұлттық би бөліміне ауыстырады. Осыдан-ақ ұлттық биімізге қандай көзқарас қалыптасқанын байқауға болады. Олар балериналарды әрқашан көкке шығарып мақтап жүреді. Ал халық биін билейтін бишілер екінші орында. Осы көзқарасты өзгертуге Үкімет тарапынан қолдау көрсетілмесе, қазақ биі ешқашан дамымайды.
– Сонда сіз дәстүрлі би өнері балеттің көлеңкесінде қалды деп ойлайсыз ба?
– Иә,ұлттық биіміз балеттің көлеңкесінде қалды. Себебі қазақ биі балетпен тең сахнада қойылып жүрген жоқ. Ондай бағдарлама да жоқ. Тек Астанадағы «Наз» ансамблі қолдарынан келгенше қазақтың биін көрсетіп жүр. Бірақ қазақ биін би мектебінде оқыту мәселесі әлі реттелген жоқ. Балетте бірінші деңгейде нені оқу керек, екінші деңгейде нені үйренетіні жайлы нақты жоба бар. Ал қазақ биін үйрететін ондай оқулық әлі жоқ. Әрбір мұғалім есінде қалған, өзі білетін қимылдар мен теорияларды оқытып жүр. Біз Пекинде оқыған кезде бірінші жылдан бастап оқу жоспары қойылатын. Балет біздің негізгі сабағымыз болатын. Күнделікті екі сағат балетті үйренетінбіз. Ал қалған алты сағатта ұлттық биді билейтінбіз. Алты жыл ішінде сол мемлекетте тұратын халықтың барлығының биін үйреніп шықтық. Ал қазір еліміздегі жоғары оқу орындары бірінші жылда нені оқыту керек екенін білмейді. Оқу бағдарламасы жасалған материалды өз басым әлі көрген емеспін. Салаға жауапты екі министрлік те бұл мәселеге бас ауыртып жатқан жоқ. Қазір бишілерден иықта қанша буын бар деп сұрасаң соны білмейді. Буынның әрбірінің аты бар. Мұны бишілер бірінші жылы білуі керек. Одан кейін айналуды үйренеді. Осылайша, оқу бағдарламасы жыл өткен сайын күрделене түседі. Ең бірінші бишілерге қазақ халқының табиғатын үйрету қажет. Ұлттың мәдениеті, болмысын, әдет-ғұрпын бишілер зерттеуі керек. Содан кейін ғана бидің ішіне кіре алады. Бірақ қазір бізде бұл да оқытылмайды. «Бір, екі, үш...Қолыңды көтер...» деп қана үйретеді. Әр ұлттың биін билегенде, бишінің тұрысы да сол ұлттың болмысына сай болуы керек. Мысалы, біз тибет биін үйренгенде бір-екі ай тибет халқының қалай отырып, тұратынын, қалай жүретінін зерттедік. Гималай тауында өскен тибет халқының тізелері әрқашан бүгіліп жүреді. Олар ешқашан түзу тұрмайды.
Би қоғамдағы мәдениетті қалыптастырады
– «Әу демейтін қазақ жоқ» дейміз. Сол сияқты әуен қосылғанда ырғаққа ілесіп, билемейтін де қазақ жоқ. Ал бидің түр-түрін той-томалақта жиі көреміз. Әлеуметтік желіде де ерсі бимен есірген азаматтардың видеосы көп. Сонда біздің қоғамда билеудің өзіндік мәдениеті қалыптаспаған ба?
– Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтың тойы да көбейді. Сол тойдың музыкасы мен биі шығыс пен батыстың стиліне әуес. Бізде де көңіл көтеруге, тойға арналған «Айжан қыз», «Айжарық» билері бар. Грузин, түрік халықтары бір музыка қосылса соған жаппай билеп кетеді. Бізде мұндай үрдіс әлі қалыптаса қойған жоқ. Дегенмен соңғы жылдары қазақ тойларында «Қара жорға» қосыла қалса, адамның барлығы шығып билеп жүр. Себебі ұлттық музыка, ұлттық биге деген икем біздің қанымызда бар. Қазақ биінің қимылы осындай болуы керек деп ешкім белгілеп қойған жоқ. Бидің болмысы, ырғағы халқымыздың тыныс-тіршілігінен, күнделікті өмірінен алынған. Би қоғамдағы мәдениетті қалыптастырады. Дәстүрлі биімізді дәріптеу қоғамға тек пайдасын әкеледі. Қазір адамдар спортзалға барып, батыстың музыкасына билеп, жаттығады. Түсінген адамға, би – жаттығудың бір түрі.
– Қазір жастар Корея мен Батыс елдерінің билеріне әуес. Тіпті, киіну стильдері де сол елдерге ұқсап барады. Қазақ жастарының талғамы ұлттық өнерімізбен неге сай келмейді?
– Бұл – қазіргі заманның ағымынан. Біздің өмір сүріп жатқан уақытымыздың талабы сондай. Бұрын қонаққа барғанда, үйде дастарқан басында отырғанда үлкендердің әңгімесін тыңдап, әңгімелесетін едік. Қазір заман дамыған сайын дастарқан басында отырып әңгіме айтатын адам қалмай барады. 6-7 адам отырса, жетеуі жеті жаққа қарап отырады. Бәрінің қолында – смартфон. Адамдар бірі-бірімен сөйлесуден қалып барады. Әңгіме айтатын адам азайып кетті. Бұрын біз ата-анамыздан небір тұлғалардың өмірі жайлы ертегілер мен аңыздарды тыңдап өстік. Сол әңгіме біздің құлағымызда қалды. Осы арқылы балаларын тәрбиелейтін. Қазір рухани әңгіме айтатын адам азайып барады. Тіпті, сол қиссаларды тыңдайтын құлақ жоқ. Бәрі виртуалды әлемде өмір сүріп жүр. Көз нені көрсе, жастар соны қағып алады. Ал жастарымыздың смартфоннан көретіні – Корея мен Батыстың музыкасы. Оларға оны көрмеңдер деп те айта алмаймыз. Себебі әр адамның өз таңдауы бар. Жастардың төл өнерімізге деген қызығушылығын көрсету арқылы ғана оята аламыз. Біз де той-томалақтарда түріктер сияқты жаппай билесек, ұлттық биімізді насихаттасақ, жастар да қызығар еді. Бала тәрбиелегенде «Бұлай істеме. Бұл қате» деп айтудың қажеті жоқ. Олар көзбен көрсе ғана көкейіне түйеді. Артымызда ізімізді басып келе жатқан жастарға біз үлгі болуымыз керек. Қазір Үндістанның биін білмейтін адам жоқ. Тіпті, үндістандық би тобы Америкаға барып ғаламдық шоудың бас жүлдесін алды. Олар Үндістанның ұлттық биін билеген жоқ. Тек ұлттық биінің қимылдарын, мінезін, мифтік образдарды заманауи үлгіде көрсетті. Дәл сол сияқты қазақ халқының да биін көрсетуге, жылқының, қаршыға мен бүркіттің образдарын жасауға болады. Үндістанда кішкентай балаларға дейін ұлттық билерін билейді. Олардың денесінің әрбір мүшесі сөйлейді. Ұлттық биімізді дамытып, көрсете алсақ, біз де осы дәрежеге жетер едік.
Ұлттық бидің арғы тарихын зерттеушілер аз
– Жалпы, қазақ би өнерінде «Қамажай», «Қара жорғадан» басқа біз білмейтін қандай билер бар? Ұлттың бидің арғы тарихын зерттеушілер көп пе?
– Жақында маған біраз адам хабарласып, ұлттық бидің тарихын зерттеп жүргендерін айтты. Бірақ зерттеушілердің қандай жаңалық ашқанын білмеймін. Дегенмен мемлекет тарапынан осы мәселеге қолдау көрсетілсе, небір тың деректің ашылары анық. Былтыр «Хабар» арнасында көрсетілген «Жеті қазына» жобасында қазылар алқасының құрамында болдым. Барлық облыстан бишілер келіп қатысты. Байқағаным, біздің елімізде небір талантты бишілер бар. Бірақ биді қоятын мамандардың қабілеті төмен. Сол баяғы бұрынғы сарынмен қалып қойған. Ұлттық биімізді дамытамыз десек, қайталап айтамын, мемлекет тарапынан қолдау керек.
– Ал сіз бұл ұсыныстарыңызды осы саланың басшыларына жеткіздіңіз бе?
– Былтыр ұсыныстарымды жазып, дайындап отырған кезде министр ауысып кетті. Жаңадан келген министрдің бұл салаға көңілінің қандай екенін білмеймін. Десе де, ұлттық биді дамытудың нақты жоспарларын жазып қойдым. Қазаққа жаны ашитын басшы болса, бұл ұсыныстарымды ескерер деп ойлаймын. Себебі Үкіметтен мәдениет саласына бюджет бөлініп отыр. Бірақ сол қаржы көзін тауып, дұрыс игерілмей жатыр. Ұлттық биіміз мемлекеттің қамқорлығынан тыс қалып, жетімнің күйін кешуде.
– Қазақ биінің тарихын зерттеп, оқулық жазу ойыңызда бар ма?
– Ондай ойым бар. Бірақ «жалғыздың үні шықпас» деген сөз бар. Мен осы мәселені қанша жерде көтеріп айтып жүрсем де, өзгерген ештеңе жоқ. Ұлттық биге арналған жоба мен дамыту жолындағы жоспарларымды бұрынғы министрлерге де айтқанмын. Олар «иә» дейді де, жылы жауып қоя салады. Ел боламыз десек, мәдениетіміздің бір саласы ұлттық биімізге де көңіл бөлуіміз керек. Қазір сахнаның көркін келтіріп жүрген де бишілер. Бірақ олар көпшілік сахнада ғана көрініп жүр.
Телеарна ұжымы үнсіз жатыр
– Үндістан мен түріктің фильмдері ұлттық биінсіз түсірілмейді. Кореяның эстрада жұлдыздары да ән айтқанда билерінің элементтерін насихаттап жүреді. Дамыған елдердің телевидениесінде биге арналған шоулар жеке көрсетіледі. Сонда бізде ұлттық биіміз жеткілікті дәрежеде насихатталмай ма?
– Дұрыс айтасыз. Мен телевидениеге арналған дәл осындай жобаны жазып былтыр өткіздім. Біздің телевидениеде шоудан көп бағдарлама жоқ. 3-4 сағат көрерменнің уақытын алып, құр әңгіме айтатын шоулар бар. Олардың рейтингі жоғары болса да, көрерменге берері жоқ. Сондықтан ұлттық биімізді дамыту үшін, еліміздің түкпір-түкпіріндегі бишілерді жинау үшін арнайы жоба жазып, телеарнаның басшылығына өткіздім. Осы жылы сол шоу түсіріліп басталуы керек еді. Бірақ наурыз келсе де, телеарна ұжымы үнсіз жатыр. Басында «Жеті қазынада» қазылар алқасының құрамында отырған кезде халықтан көп хаттар келді. «Сізді жоғалтып алдық? Балаларымызды сізге апарғымыз келеді? Қашан қазақтың биін көтересіз?» деп хабарласып жатты. Бұл да менің көкейімде жүрген ой болатын. Осыдан кейін халқымыздың үмітін ақтамасам, ұлттық биімізді дамытпасам өзіме ұят болды. Өнердегі жолдастарым да «Шұғыла, сіз қазақтың биін дамытуыңыз керек» деп ықыластарын білдіріп жатты. Осыдан кейін мен жобаның барлық мақсатын жазып телеарнаға апардым. Олар да: «Мұндай жоба бұрын болмаған» деп қызығушылық танытып, ұсыныс білдірген. Бірақ бағдарламаның концепциясын толық жазып, тапсырғаннан кейін олар хабарсыз кетті.
– Қазақ биі десе, ең әуелі ойымызға Шара Жиенқұлова түседі. Жинаған біліміңіз бен өнеріңізді бөлісіп, шәкірт тәрбиелеуге қалай қарайсыз?
– Иә, тек шәкірт тәрбиелеп қойғым келмейді. Бар білетін білімім мен өнерімді болашақ ұрпаққа үйретуім, қалдыруым керек. Жоспарларым да дайын. Бірақ мемлекет тарапынан қолдау болмаса, биді үйде үйретпеймін ғой. Бұрын Астанада би мектебім болды. Сол кездегі басшылар «Хореографиялық училищенің Астанадағы филиалында уақытша отыра тұрыңыз, кейін ұлттық бидің үлкен мектебін ашамыз» деген. Мектебімізде 200-ден астам бала болды. Қаржының барлығы Л.Гумилев атындағы университеттің шотына түсіп отырды. 2007 жылдары денсаулығыма байланысты Астанадан көшіп кеттік. Сол кезде арнайы хат жазып, би мектебін Білім министрлігіне беріп кеттім. Ары қарай министрліктің не істегенін білмеймін.
–Ал өнер академиясына сабақ беруге сізді шақырды ма?
– Осыдан бірнеше жыл бұрын Арыстанбек Мұхамедиұлы ректор болып келген кезде Т.Жүргенов атындағы академияға шақырған. Сол кезде жоғары оқу орнында бишілерге арналған оқу бағдарламасының жоқ екенін білдім. Академия әншілер мен актерлерді жоғары деңгейде дайындаса да, бишілерге көңіл бөлмейтінін көрдім. Аспирантурадағы бишілерге 2 ай сабақ бердім. Топта төрт қыз ғана оқиды. Екі жылдық аспирантурада не оқу жоспары, не оқу материалы жоқ. Деканға айтып едім: «Өзіңіз не білесіз, соны үйретіңіз» дейді. Сонда әр адам өз білгенін үйретсе не болады? Жоғары оқу орны базар емес қой. Академияның базасында би туралы оқулықтар жоқ. Төрт аспиранттың басы қосылып, бір сабаққа келген жоқ. Қолдарын көтеріп, жөнді билей алмайды. Бидің не екенін білмейді. Емтиханға баға қоятын кезде менің қойған балыма студенттер көңілі толып, толмағаны жайлы пікір айтады екен. Сосын бишілер концертмейстер мен музыканттармен бірігіп жұмыс істемейді екен. Сосын әр оқытушы сабақ өтетін кезде есігін жауып алады. Бір-біріне көрсетпейді. Қазақ биінің әліппесі жоқ деп отырғаным да сондықтан. Биді үйрететін адам бидің тарихын білетін тарихшы, әдебиетшілермен бірге жұмыс істеуі керек. Бидің ырғағын зерттеп, видеоға түсіріп, музыканттармен бірге жүруі керек. Осындай команда құрайық деп ректорға да өтініш айттым. Ескерген ешкім жоқ.
– Әңгімеңізге рақмет!