Көктем шыға Кавказдың оңтүстігіндегі оқиғалар тағы да жұрттың назарын аударды. Иран мен АҚШ Сирияда «күш сынасып» көрді, Тегеран мен Бакудің арасы да жақсы емес. Иран Нахчыван аймағының шекарасына әскер топтастырып қойды. Еревандағылар да тыныш отырған жоқ. Қарабаққа баратын қосалқы жолдарды Әзербайжан армиясы бақылауға алғанына күйіп-пісіп жатыр.
Енді әңгіменің тоқетеріне көшсек, Наурыз мерекесінен кейін Әзербайжан қарулы күштері Қарабақ аймағының бір бөлігі саналатын Лашын дәлізіндегі кейбір жолдарды бақылауға алды. Жол болғанда асфальт төселген тас жол емес, әскерилер бақылап тұрған аймақтардан бөлек, қалтарыс-бұлтарыстағы шаңдақ жолдар мен сүрлеулер. Бакудегі шенділердің мәлімдемелеріне қарағанда, осынау соқпақтар мен жолдарды Таулы Қарабақтағы сеператистер Армениядан қару тасымалдау үшін қолданатын көрінеді. Көзден тасада жатқан жолдар арқылы Армениядан Ханкенді (Степанакерт) қаласына түрлі жүк тасымаладуға болады екен. Әзербайжан тарапы тасымалданатын жүктер Қарабақтағы заңсыз қарулы құрылымдарға жеткізілетін оқ-дәрі мен қару-жарақ болуы мүмкін екенін алға тартады. Содан да болар Әзербайжан аймақты әскер күшімен бақылауға бекініпті. Сырт көзге бұл Қарабақ аймағын толық бақылауға алу операциясының бір бөлігі сияқты көрінеді. Әрі ресейлік бітімгерлердің қауқарсыздығына да бір дәлел.
Армия жолдарды бақылауға алды
Әзербайжан армиясының бөлімдері 25 наурызда Лашын дәлізіндегі жолдарды бақылауға мүмкіндік беретін №2054 шоқысына бекет орнатты. Ал 30 наурызда Джагазур және Забух өзендерінің аралығындағы аймақтарды бақылауға мүмкіндік беретін шоқыларға арнайы бөлімдер орналастырды. Бір ғана 2054 нөмірлі шоқы Ханкендінен Лашын дәлізіне шығатын 3 жолды бақылауға мүмкіндік береді. Бұл жолдар Шушаны айналып өтетіндіктен бұрын әзербайжандар қадағалай алмайтын. Әрі аймақта Ресей бітімгерлері тұруы тиіс еді. Бірақ ресейлік әскер сеператистердің Қарабаққа қарай қару тасымалдауына көз жұма қараған сыңайлы. Сол себепті күн жылынып, жер қарая бере Әзербайжан армиясы іске кірісті. Ресми Баку бұл шаралар сеператистерді қаруландырудың жолын кесетініне сеніп отыр. Әзербайжандық әскери шолшуы Адалят Вердиевтің ойынша жолдарды бақылауда ұстау Қарабақтағы сеператистердің қарулануына толық тосқауыл қояды екен.
«2054 нөмірлі шоқыны бақылауда ұстау бұдан бұрын Әзербайжан тарапының қолына өткен Фаррух, Гырхгыз, Сарыбаба шоқыларындай маңызды болмақ. Бұл Қарабақтағы заңсыз қарулы топтарды жою операциясының алғышарты саналады», – дейді А.Вердиев.
Бірақ өздері мекен ететін аймақты «Таулы Қарабақ республикасы» деп жариялаған топ Әзербайжанның бұл уәжімен келіспейді. Олар сай-саладағы шағын жолдарды әзербайжандардың бақылауға алуы Шуша ауданындағы бірқатар елді мекен тұрғындарының Ханкендіне баратын жолын кескенін айтады. Сөйте тұра, «байланыс қалпына келмесе, Қарабақтағы жағдай шиеленісетінін» мәлімдеп те үлгерді. Ал осы жолдарды бақылауға тиіс ресейлік бітімгерлер аймаққа Әзербайжан әскерлері келген соң ғана қимылдай бастаған. Әрі әзербайжандарға қолғабыс жасап жүрген көрінеді.
«Халықаралық нормалар» дейді, бірақ...
Оңтүстік Кавказдағы оқиғаларға көз салған кезде халықаралық саясаттың аса күрделі, түрлі лоббилердің әлі де қуатты екеніне көзіміз жеткендей болады. Мәселен БҰҰ Таулы Қарабақтың Әзербайжан жері екенін ресми түрде мойындаған һәм ондағы армян күштеріне аймақты босату талабын қоятын бірнеше қарар қабылдаған. Сонау 90 жылдары. Бірақ сол қарарларға құлақ асқан ешкім болған жоқ. Ақыры Баку аймақты әскер күшімен азат етті. Әрі Ханкенді төңірегінде тұрып жатқан армян ұлтының өкілдеріне Әзербайжан қоғамына интеграциялану ұсынысын айтқан. Армениямен байланысты үзбеулері үшін де мүмкіндіктер берген. Сөйте тұра 2020 жылдың 10 қарашасындағы келісім бойынша аймақтағы тыныштықты Ресей бітімгерлері күзетуі тиіс еді. Алайда олар ресми Бакудің талабына бағынғысы келмей отырған сеператистерге қару-жарақтың өтіп кетуіне көз жұма қараған сыңайлы. Тіпті 25 наурыздан бері сай-саладағы жолдар мен Лашын дәлізінің төңірегіндегі шоқыларды Әзербайжан армиясы бақылауға ала бастағаны сол еді, Мәскеу мен Еревандағы кейбір атқамінерлер Бакуді айыптап жатыр. 2020 жылғы қарашадағы үшжақты келісімде дәлізді Әзербайжан әскерінің бақылауы туралы бөлім жоқ екен-мыс. Мұндай мазмұндағы пікірді РФ сыртқы істер министрі С.Лавров айтты. Бірақ үшжақты келісімде ештеңе айтылмағанмен де-юре Таулы Қарабақ Әзербайжанның жері. 2020 жылы төңіректегі біраз аудан басқыншылардан азат етіліп, қазір де-факто Бакуге қарайды. Демек, Лашын дәлізін бақылау немесе назардан тыс қалдыру Әзербайжанның ішкі ісі деген сөз. Әзербайжандық саясаткер Натик Джафарлы аймақтағы жағдай 2020 жылғы 10 қарашадағы үшжақты келісімшартпен емес, Әзербайжан конституциясына сәйкес реттелетінін алға тартады. Әрі үшжақты келісімді алға тартқандар алдымен БҰҰ қарарларына назар аударуға тиіс деп біледі. Яғни халықаралық құжаттарға тең қарау керек. Әр құжатты әркім өз мүддесіне пайдалануға жол берілмеуге тиіс.
110 күндік ереуіл
Айтпақшы, біз сөз етіп отырған жолдар Армения мен Қарабақтағы Ханкенді қаласын жалғап тұрған Лашын дәлізіндегі негізгі бағыт емес. Ресейлік бітімгерлер дәліздегі негізгі жолды бақылап тұр. Бірақ төңіректе сай-саламен өтетін өзге де жолдар бар. Әзербайжан армиясы сол жолдарды бақылауға алды. Ал Лашын дәлізіндегі негізгі жолда әзербайжандық экобелсенділер арнайы акция ұйымдастырып жатыр. Олардың ереуіл өткізіп жатқанына 110 күн болды. Ереуілшілер Ресей бітімгерлік күштерінің қолбасшысы Андрей Волковтың өздерімен жолығуын, пайдалы қазбалар шығатын кен орындарына әзербайжандық мамандардың мониторинг жасауына жағдай жасауды, Әзербайжан жерінде заңсыз ағаш кесіп, шикізатты тонап жатқандарға, бір сөзбен айтқанда, экологиялық террор жасаушыларға тосқауыл қоюды, кейбір аймақтарға әзербайжандық кеденшілер мен шекарашылардың арнайы бекеттерін орнатуды, Қарабаққа заңсыз түрде қару-жарақ тасымалдауды тоқтатуды талап етіп жатыр. Әрине, ереуілшілердің талаптарын әзірге бітімгерлер орындаған жоқ. Бірақ әзербайжандық сарапшылар ресейлік бітімгерлер көлігімен қару тасымалдау ықтималдығы күрт төмендегенін алға тартады. Дегенмен Ресей бітімгерлері көз жұма қарағандықтан сай-саладағы жолдармен қару-жарақ тасымалдау тіркелген. Оны әзербайжандық саясаттанушы Эльхан Шахиноғлу ашық айтып отыр. Әрі Лашын дәлізінің Армениямен шекараласатын тұсына бақылау-өткізу бекетін орнату қажет деп санайды. Сонда ғана Қарабаққа қару жеткізу мүмкіндігі толық жойылатын болса керек.
Айтаққа ергендер арандап қалады
Қарабақ мәселесін сөз еткенде әлбетте онда мекен ететін армян диаспорасы жайлы айтпауға болмайды. Аймақта армяндардың біраз жылдан бері өмір сүретінін ешкім жоққа шығармайды. Бірақ бәлкім Франция бастаған сыртқы күштердің, ресми Ереванның айтақтауынан да болар, Қарабақтағы сеператистер Баку билігін мойындаудан бас тартып келеді. Тіпті, Әзербайжан президент әкімшілігі Қарабақтағы армян қауымының өкілдерімен ресми кездесу де ұйымдастырған. Биыл 1 наурызда сондай бір кездесу өтсе 13 наурызға жоспарланған кездесуден армян диаспорасының өкілдері бас тартты. Ендігі кездесу сәуірдің алғашқы аптасында өтуі мүмкін. Басқосуда Қарабақ армяндарын Әзербайжан қоғамына реинтеграция жасау және өңірде инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру талқылануы мүмкін. Яғни сол аймақты мекен еткен армяндарға пайдалы жобалар бұлар. Бірақ қыңырланып отырған армян диаспорасы өкілдері бұл ұсыныстарға көне ме, жоқ па белгісіз.
Шамасы өздері мекен ететін аймақты мемлекет ретінде жариялағысы келген, жаһан жұрты Әзербайжан жері деп танитын аймақта өмір сүретіндер Бакудің сеператистерді тас талқан етуге шамасы бар екенін түсінбей ме, әлде түсінгісі келмей ме, ол жағы бізге беймәлім. Бәлкім әр соғыстан пайда табатын әккілер Қарабақтан да олжалы оралуды көздейтін шығар. Ал Әзербайжан билігі Қарабақтағы диаспора тыныш өмір сүруге ниеттенсе біраз жағдай жасап беруі әбден мүмкін. Азат етілген аймақтардағы қарқынды жұмыстар соның айғағы.
Мысал керек болса айтайық, 30 жылдық оккупациядан азат етіліп, Әзербайжанның құрамына қайта қосылған Лашын қаласында биылдың өзінде 500 жеке тұрғын үй, 8 көп пәтерлері тұрғын үй қайта қалпына келтіріліп, жаңадан 30 қоғамдық ғимарат салынады екен. Бұл – Илхам Әлиевтің уәдесі.
