Даму адам өміріндегі ең басты қасиеттердің бірі. Жеке тұлғаның физикалық, психикалық және әлеуметтік дамуы сыртқы және ішкі, әлеуметтік және табиғи факторлардың әсерінен жүзеге асырылады. Ол адамның белгілі бір даму кезеңінде белгілі бір қоғамға тән құндылықтарды, нормаларды, көзқарастарды, мінез-құлық үлгілерін игеру процесінде пайда болады.
Адамды тәрбиелеу процесінде оның дамуы жүреді, оның деңгейі кейін тәрбиеге әсер етеді, оны өзгертеді. Адамның бүкіл өмірінде тәрбие мен даму бірін-бірі қамтамасыз етеді. Баланың дамуы ата-ана қарым-қатынасында, жақын адамдарымен қарым-қатынаста достық пен сүйіспеншілікпен қамтамасыз етіледі. Білім мен өмірлік тәжірибені байытуда ата-анамен, үлкендермен қарым-қатынас жасаудың маңызы ерекше. Балада басқалармен қарым-қатынасқа деген қажеттілік қалыптасады, бұл оның жан-жақты дамуының маңызды көзіне айналады. Тұрмыстық және әлеуметтік орта да кері әсерін тигізуі мүмкін: отбасындағы маскүнемдік пен балағат сөздер, дөрекілік пен надандық, яғни, айналамызда болып жатқан барлық жағымсыз жағдайлар.
Тұлғаның қалыптасуына географиялық, әлеуметтік, мектеп, отбасы сияқты әр түрлі сыртқы жағдайлар әсер етеді. Мұғалімдер қоршаған ортаның әсері туралы айтқанда, ең алдымен, әлеуметтік және тұрмыстық ортаны білдіреді. Адамның қалыптасуы, дамуы үшін шешуші болып табылатын өмірінің алғашқы жылдары әдетте отбасында өтеді. Бала әдетте ол өсіп, дамып келе жатқан отбасының жеткілікті дәл көрінісі. Отбасы көбінесе оның мүдделері мен қажеттіліктерінің, көзқарастары мен құндылық бағдарларының ауқымын анықтайды. Табиғи бейімділіктерді дамыту үшін отбасы жағдайды, соның ішінде материалдық жағдайларды да қамтамасыз етеді. Жеке тұлғаның адамгершілік және әлеуметтік қасиеттері де отбасында қалыптасады.
Жасөспірім шақ – 12-14 жасқа дейінгі балалардың даму кезеңі. Оны кейде өтпелі шақ деп те атайды, өйткені дәл осы кезеңде балалардың физиологиясында да, психикасында да елеулі өзгерістер орын алады, оның нәтижесі балалық шақтан ересектікке өту. Жасөспірімдік кезең қиын, сыни кезең болып саналады. Мысалы, жасөспірімнің физикалық және психикалық өзгерістерінің ерекше жылдам қарқыны. Қысқа мерзімде жасөспірім физикалық, сыртқы, сондай-ақ психологиялық жағынан көп өзгереді. Жасөспірімдер өзін жаңа деңгейде бірден қабылдай алмайды. Сонымен қатар, өзін-өзі қабылдау жаңа имидждің қарқынды дамуы мен қалыптасуына байланысты да, құрбы-құрдастарының өзгеруі де әсерін тигізеді.
Бұл кезеңде эмоциялар да барынша айқын көрінеді. Үлкендерге еліктеушілік қасиет те пайда болады. Темекі шегу, карта ойнау, алкоголь сусындар ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш та, косметика мен зергерлік бұйымдарды таңдауда да ересектерге еліктеп тұрады.
Жасөспірімдер көбінесе ата-анасының оларды тыңдамайтынына, олардың ойлары мен пікірлеріне қызығушылық танытпайтынына, олардың көзқарастарын білгісі келмейтініне шағымданады. Яғни, кейбір ата-аналар жасөспірім балаларының өзгеріс жағдайларына немқұрайлық танытады. Осы тұста түсініспеушілік пен конфликт пайда болады. Демек, жасөспірім кезеңнің жоғарыда аталған барлық ерекшеліктерін ескере отырып, жасөспірімнің жеке тұлғасының қалыптасуы қоршаған ортаның тікелей әсерінен болады деген қорытынды жасауға болады.
Мұғалімдер мен жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынастың бұзылуы нәтижесі оқу үлгеріміне, оның жеке тұлға ретінде дамуына кері әсерін тигізеді. Мұның бәрі мұғалімге байланысты. Мектептегі сәтсіздіктер көбінесе өте төмен немесе өте жоғары табысы бар отбасылардан шыққан оқушылармен бірге жүреді. Материалдық жағдайы жоғары оқушылардың ата-аналары жеткілікті көңіл бөлмейді. Ал материалдық жағдайы төмен оқушыларға интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға ақша мәселесі кедергі жасайды.
Көбінесе жасөспірім балалық шағында қалыптасқан өзіне деген сенімсіздік, өзін төмен санау сезімінен оқуда сәтсіз болады. Көбінесе мектептегі үлгермеушілік жасөспірімнің өзінің ата-анасымен қарым-қатынасына байланысты терең психикалық бұзылыстың белгісі болып табылатынын білеміз.
Жасөспірімнің мінез-құлқы оның өзін-өзі бағалауымен реттеледі. Ал өзін-өзі бағалау басқа адамдармен, ең алдымен құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады. Әдетте, сыныптастарының қоғамдық бағасы жасөспірім үшін мұғалімдер мен ата-аналардың пікірінен гөрі маңыздырақ. Өйткені, құрдастарынан жағымды, жақсы пікірлер есту оларға көбірек әсер етеді. Бұл жаста адамдардың қарым-қатынасына байланысты ұйымдастырушылық, тиімділік, іскерлік және басқа да пайдалы жеке қасиеттерді қалыптастыру үшін кейбір жағдайлар жасалады. Оның ішінде іскерлік байланыстар орнату, бірлескен істерді келісу, өзара жауапкершілікті бөлу қабілеті. Мұндай жеке қасиеттер жасөспірім қатысатын және топтық негізде ұйымдастырылуы мүмкін іс-әрекеттің барлық дерлік салаларында дами алады.
Жасөспірімдерді тұлғалық дамыту бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр. Бұл жағдайлар жалғыз жасөспірімдерге ғана байланысты емес, олардың ата-аналары мен мұғалімдеріне де қатысты. Бірлесе отырып белгілі бір сыныптан тыс шараларға қатысу, ойын-сауық, интеллектуалдық жарыстар, мектептен тыс мерекелерді ұйымдастыру немесе спектакль қою жақсы нәтиже беруі мүмкін. Балалар мен жасөспірімдердің тиімді қызығушылықтары туралы тәжірибені жасау арқылы, оның дамуын қамтамасыз ете аламыз. Тек осы жағдайда ғана нағыз шығармашылық тұлға, оның мінез-құлқының, іс-әрекетінің, өмірлік таңдауы мен шешімдерінің әрдайым оң нәтиежеде болатынын көре аламыз. Жасөспірім шақта жасөспірімнің ата-анасынан белгілі бір дербестік деңгейіне жету процесі басталады. Бұл кезеңде ол эмоционалды тәуелділіктен арылып, жаңа қарым-қатынас жүйесін құрғысы келеді, оның орталығы өзі болады. Жастар өздерінің құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Бұл көбінесе ата-анасы, ұстаздары ұстанатын жүйеден түбегейлі ерекшеленеді. Жиналған білім мен тәжірибенің арқасында жасөспірім өзінің жеке басын және адамдар арасындағы орнын сезіну үшін маңызды қажеттілікке ие. Жасөспірімге қоғамда сәтті бейімделуге көмектесу үшін өз ортасы түсіністік пен даналықты көрсете білуі қажет. Ал, ондай қасиеттер табылмаған жағдайда, жасөспірімнің тұлғалық дамуы тежеле береді.
Фатима Мырзабек,
ЕҰУ 3 курс студенті