Сондықтан еліміз оларды жеке құндылықтай қастерлеп, барша қошеметке бөлеп келе жатыр. Заман қанша құбылса да, неше жерден идеология өзгерсе де, 9 мамыр – сапы сиреп, санаулысы қалған Екінші Дүниежүзілік соғыс ардагерлерінің көңілін бір серпілтетін, бүкіл қазақстандықты соларға тағзым еткізетін сыйлы мерекеге айналды.
Қазақстанда қанша ардагер қалды?
Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін бір мәселенің байыбына барған жөн. Ел Парламентінде ардагерлерге қатысты заң жобасы талқыланған тұста ақтар мен қызылдар арасындағы азаматтық соғысты қоспағанда, ХХ ғасырдан бері Қазақстан территориясында соғыс болмағаны қаперге салынды. Тиісінше, 1941–1945 жыл аралығындағы Ұлы Отан соғысы да, 1945 жылдың тамызындағы кеңес-жапон соғысы да Қазақстаннан тыс аумақта жүрді.
Кеңес кезінде қазақстандықтар көп аттандырылған екінші ірі соғыс 1979–1989 жылдарды қамтыған Ауған соғысы болатын. Бертінде қазақстандықтар бітімгершілер қатарында тәжік-ауған қарулы жанжалы кезінде осы екі елдің шекарасының тыныштығын күзетті. Таулы Қарабақтағы қақтығысты реттеуге жұмылдырылды. ХХI ғасырдың басында қазақстандық жауынгерлер Қазбат бітімгершілік батальоны құрамында Ирак жерін минадан арылтуға атсалысты. Тиісінше, мемлекет бұл санаттардың бәрін біріктіру туралы шешім қабылдады.
Нәтижесінде, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің әзірлеуімен ел Парламенті 2020 жылғы 6 мамырда, ел тарихында тұңғыш рет «Ардагерлер туралы» заңын қабылдады. Оған сәйкес, енді Ұлы Отан соғысының ардагерлері; Ауған соғысының ардагерлері; басқа мемлекеттер аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері; жеңілдіктер бойынша ҰОС ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер; сондай-ақ еңбек ардагерлері, 40 жыл еңбек өтілі бар, «Еңбек ардагері» медалімен наградталғандар да «ардагер» мәртебесіне ие болды.
Нәтижесінде, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәлімдеуінше, Қазақстанда барлық санатта 2022 жылы жалпы саны 98,1 мың ардагер мемлекеттік қолдаумен қамтылды. Демек, осынша ардагер болды.
Бірақ 9 мамыр мерекесі – Екінші Дүниежүзілік соғыстағы жеңіске арналғандықтан, құрмет пен қошемет, мадақ пен марапат та бірінші кезекте өткен ғасырдың қырқыншы жылдарындағы қан майданнан өткен жауынгерлерге арналады. Сонымен бірге ардагерлер санатындағы өзге азаматтарға да сый-сияпат көрсетіледі.
Жаһандық соғысқа қатысқан ардагерлер қатары жыл өткен сайын қатты сиреп барады. Тіпті ҰОС ардагерінсіз қалған тұтас өңірлер бар. 2021 жылғы 6 тамызда, 96 жасында Атырау облысындағы ІІ Дүниежүзілік соғыстан аман оралған соңғы ардагер Закария Сұлтанов дүние салды.
2022 жылғы қыркүйекте Павлодар облысының Шарбақты ауданындағы соңғы ҰОС ардагері Ефим Петренко 105 жасқа бір ай қалғанда өмірден өтті.
Осы аптада ақпарат құралдары Түркістан облысында қалған 15 соғыс ардагерінің бірі бақилық болғанын хабарлады. Облыс әкімдігі Жеңіс күніне орай көзі тірі 15 соғыс ардагеріне бір реттік материалдық көмек беру туралы шешім қабылдаған. Бұл қаражат 30 сәуірге дейін қариялардың есепшотына аударылып та қойды. Алайда осы ақпарат шыға салысымен қан майданда Отан үшін қасық қаны қалғанша соғысқан қариялардың бірі көз жұмғаны туралы суық хабар жетті. Осылайша, ең халқы көп облыста 14 ардагер ғана қалды.
елімізде қазіргі кезде қанша ҰОС ардагері бар? Еңбек ведомствосының дерегінше, 2021 жылы республикада 665 ҰОС ардагері және мүгедегі болған. 2022 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша олардың саны 387 адамға дейін азайды. Яғни, ел бір жылда 278 ардагерінен айрылып қалды. Министрліктің мәліметінше, Қазақстанда 2023 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша Ұлы Отан соғысының 222 қатысушысы өмір сүріп жатқаны тіркелген. Былтырдан бері ардагерлер сапы тағы 165 адамға кеміді. ҰОС кезінде жаралануы, контузия алуы, мертігуі немесе ауыруы салдарынан мүгедек болған адамдар, сондай-ақ ҰОС жеңісіне үлес қосқан 60 106 азамат тұрады. Олардың ішінде: қоршаудағы Ленинград тұрғындары – 78 адам; концлагерьлердің бұрынғы кәмелетке толмаған тұтқындары – 175 адам; соғыста жаралануы, контузиясы, зақымдануы немесе ауруға шалдығуы салдарынан мүгедек болып, дүние салған жауынгердің жұбайлары – 2 413 адам; ҰОС-да қаза тапқан (қайтыс болған, хабар-ошарсыз кеткен) жауынгерлердің жесірлері – 4 адам; тыл еңбеккерлері – 57 436 адам.
Сыйы салмақты болады
Қазақстанда 9 мамырда Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне сыйақы төлеу үшін бюджеттен 4,6 млрд теңгеден астам қаржы бөлінді. Нәтижесінде, әрбір ҰОС ардагері төл мейрамына орай кем дегенде 1,5 миллион теңгеден алады. Өңір әкімдіктері осындай шешім қабылдаған. Ақтөбе және Павлодар облыстарында – 2 млн теңгеден төлеген.
Бұл туралы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенова хабарлады.
«Қазақстанда Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне 9 мамыр қарсаңында тиісті материалдық сыйақы төленді. Оның сомасы барлығына бірдей. Бірақ жергілікті әкімдіктерге ол қаржыны жергілікті бюджет есебінен көбейтуге рұқсат етілген. Сол себепті бір жерде көбірек те болуы мүмкін. Қалай болғанда, 1,5 млн теңгеден кем болмауы тиіс», – деді Тамара Дүйсенова.
Салыстырар болсақ, 2021 және 2022 жылдары елімізде Жеңіс күніне орай ардагерлерге 1 миллион теңгеден аударылған болатын. Әйткенмен, былтыр Ақтөбе облысы бұл соманы екі еселеп, 2 млн теңгеге жеткізген. 2023 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша зейнетақыны ескере отырып ай сайын аударылатын әлеуметтік төлемдердің орташа жиынтық мөлшері: ҰОС қатысушылары үшін – 220 754 теңге (161 адам алды). ҰОС кезінде жарақаттану, контузия алу, мертігу немесе ауру салдарынан мүгедек болған адамдар үшін – 229 286 теңге (61 адам). Басқа мемлекеттердің: Ауғанстан, Вьетнам, Алжир, Мысыр, Ирак және басқасының аумағындағы әскери іс-қимылдарының ардагерлері үшін – 215 201 теңге (25 752 адам). Жеңілдіктер бойынша ҰОС қатысушыларына теңестірілген адамдар үшін – 182 782 теңге (3 648 адам). ҰОС кезеңінде жарақаттану, контузия алу, мертігу немесе ауру салдарынан мүгедек болған адамдарға жеңілдіктер бойынша теңестірілген адамдар үшін – 140 838 теңге (14 424 адам). ҰОС жылдарындағы тыл еңбеккерлері үшін – 148 892 теңге (57 436 адам).
Ардагерлерді әлеуметтік қолдаудың қосымша шаралары да көрсетілуде. Олардың барлығы әскери қызметшілер үшін қолданылатын құқықтар мен кепілдіктерге ие. Салық салу бойынша жеңілдіктерді пайдаланады, Астана және Алматы қалаларындағы мамандандырылған госпитальдарда білікті медициналық көмек көрсетіледі, санаторлық-курорттық емдеу ұсынылады (367 млн теңгеге 1 989 адам).
ТМД елдері биыл Ұлы Отан соғысындағы жеңістің 78 жылдығын атап өтуде. 9 мамырда бұрын бір одақта болған бүкіл 15 республикада, соның ішінде Балтық елдерінде де батыр ұрпақтың фашизмге қарсы соғыста шейіт болған ұландарының жанқиярлық ерлігіне тағзым етіледі, көзі тірі ардагерлерге құрмет көрсетіледі.
Бұл ретте олардың барлығы бірдей 9 мамырға ақшалай сыйақы жасамайды. Қаржылық көтермелеу қарастырылған мемлекеттер арасында ардагерлерге ең көп сыйақы төлеу жөнінен Қазақстан алда, шоқтығы биік.
Мысалы, көрші Ресейде басын бәйгеге тіге жүріп, Жеңісті әперген ардагерлерді ұлықтауға емес, Жеңістің сыртқы, көзбояу атрибуттарын дәріптеуге көбірек мән беріледі. Мәскеу 9 мамырда В.Путиннің қатысуымен Жеңіс парадын кең ауқымда, салтанатты түрде өткізетіні жайында жаһанға жар салды.
Сонымен бірге РФ басшысының «Жеңіс күніне азаматтардың бірқатар санаттарына жыл сайынғы ақшалай төлем туралы» жарлығына сәйкес, ресейлік ҰОС ардагерлеріне 10 мың рубль (56 мың теңге) көлемінде төлем төленеді. РФ үкіметі «белгіленген сома мөлшері инфляцияға сай индексацияланбайтынын» мәлімдеді.
Мұның сыртында Ресейдің тек бірнеше өңірі ғана осы азын-аулақ төлемге жергілікті үстемеақыны қосуға ұйғарыпты. Мысалы, Санкт-Петербургта әлгі сомаға 5 мың рубль қосылды. Ханты-Мансы автономды округының үкіметі таңғалдырды: ардагерлерге арналған үкіметтік соманы 20 мың рубльге дейін өсірді. Мәскеу қаласында 10-нан 25 мың рубль аралығында аударылыпты.
Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиёевтің жарлығы бойынша Екінші Дүниежүзілік соғыстың әрбір қатысушысына және мүгедегіне 18 миллион сум (724 мың теңгеден астам) бір реттік ақшалай сыйақы ұсынылды.
Беларусь Министрлер кеңесі де өткен ғасырдың қырқыншы жылдарындағы жаһандық қырғында елді қорғаған және соғыс салдарынан зардап шеккен 10 мыңдай тұрғынға бір жолғы материалдық көмек беру туралы шешім қабылдады.
«Ұлы Отан соғысына қатысқан және оның салдарларынан зардап шеккен шамаман 10 мың ардагер Жеңіс күніне материалдық көмек алады. Оның мөлшері 850 рубльден 2 мың рубльге дейін жетеді», – деді Беларусь вице-премьері Игорь Петришенко.
Бұл қайта өскендегісі: 2022 жылы беларустік ардагерлер 750–1800 рубльден ғана алыпты. Бір жыл ішінде бұл елдегі ардагерлер саны екі мыңға жуық азайды (2022 жылы шамамен 11,8 мың адамды құраған). Бұл қатарда «1945 жылғы 3 қыркүйекке дейін Отан қорғау бойынша (жапон армиясына қарсы) әскери қимылдарға қатысушылар» да бар. Осылайша, бұл одақтас ел мерекелік сыйақыға жалпы сомасы 10 миллион рубль жұмсады.
«Қырғызстан ҰОС ардагерлеріне Ресейге қарағанда 10 еседей көп төледі» – Алатаудың арғы беткейіндегі ағайындардың ақпарат құралдары осындай тақырыппен шықты. Қырғыз Президенті Садыр Жапаров тиісті өкімге қол қойды. Оған сәйкес, Жеңістің 78-ші белесінің құрметіне ҰОС ардагерлерінің әрқайсысына 100 мың сомнан төленеді. Бұл жерде қос елдің ұлттық валюталарының долларға шаққандағы бағамы ұқсастау: 1 доллар 80 рубль немесе 87 сом тұрады.
Economist.kg порталының жазуынша, 100 мың сом төлемді 68 ардагер ғана алыпты. Көрші қырғыз елінде бүгінде сол сұрапыл соғысқа қатысқан осынша батыр ғана қалды.
Тәжікстанда соғыс ардагерлеріне 7 мың сомониға дейінгі көлемде төлем төленеді.
Ардагерлер қандай марапатқа да лайық. Олардың кеудесіндегі әрбір орден мен медальда соғыс кезіндегі өмір мен өлімнің арпалысы, бейбіт күндегі маңдай тердің тамшысы бар. Қандай заман орнаса да, бұл құрмет ары қарай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқаны жөн. Өйткені өсер елдің өнегелі халқы батырлары мен қарияларын қатар құрметтейді. Батыр буын ерлігінің жарқын үлгілерін, биік рухы мен патриотизмін әрдайым шамшырақ етіп ұстанған, асыл мирас еткен ұрпақ қана Отанын лайықты қорғап, жауға алдырмайды. Бұл Қазақ елінің күн сөнгенше мәңгі тұруының басты бір алғышарты.
Айхан ШӘРІП