Бұл жолы бәрінен бұрын реэкоспорт мәселесінде «Мәскеуге көмектесіп жатыр» деген желеумен Орталық Азия елдеріне қысым болуы мүмкін екені айтылыпты. Осы тұста біз «шынында да еліміз санкцияны бұзуға септесіп отыр ма?» деген сауалға жауап іздеп көрдік.
Келіспейтін кесім
Шынында, Орталық Азия елдері, соның ішінде санкцияның қауіп төнуі мүмкін екені жайлы хабарлар бүгін шыққан жоқ. Мәселен, былтыр наурызда Британ Парламентінің мүшесі Маргарет Ходж Қазақстан мен Әзербайжан елдері «Ресейді қолдайды» деп мәлімдеп, қос мемлекетке санкция салу туралы бастама көтерген болатын. Дегенмен кәрі құрлық елінің Сыртқы істер министрлігі бұл тақырыпты жылы жапты. Бәрі басылды дегенде, өткен айда тосыннан АҚШ Қазақстанға қайталама санкциялар бойынша ескерту жасағаны хабарланды. Нақтырақ айтқанда, банктер мен компанияларға қауіп бары айтылған. Себебі Ресейдің шектеулерді айналып өтуіне ықпалдастық көрсеткендер бар екен. Қош, сонымен таяуда Bloomberg агенттігі Ресейге жаңа санкциялар пакетін енгізу мәселесі талқыланып жатқанын жазды. Ақпаратқа сәйкес, бұл жолы Ресейге реэкспорт мәселесінде көмектесіп отырған елдер, атап айтқан Орталық Азия елдеріне де жанама салық салыну мүмкіндігі туған. Демек, кәрі құрлық елдері мен АҚШ бұрын «мүмкін» санаған дүниелерін шындап іске асыруға ниетті секілді.
Дегенмен еліміздің Ресейге тауар экспорттайтыны жасырын емес. Көршіден ат ізін алыс салу қиын болатыны айтпаса да белгілі. Жоғарыда айтқан жаңалық тараған соң Energyprom сарапшылары Қазақстаннан Ресейге экспортталып жатқан 11 тауар санатына талдау жасап көрген екен. Портал зерттеуіне сенсек, Қазақстанға 2022 жылы есептеу және тұрмыстық техника бойынша 11 тауар санатының ішінде сегізіне қатысты импорт өскен. Олардың кейбіреулері бойынша өсім айтарлықтай көп. Желдеткіштер, сорғыштар, өнеркәсіптік кір жуғыш машиналар үш есеге жуық, телевизиялық қабылдағыштарының импорты 44,5 пайызға артқан. Тауарлардың басым бөлігінің импорт көлемі 12 пайыздан 15 пайызға ұлғайған. Міне, санкция шырмауын күшейтуге мүдделі елдердің күмәнданатын тұсы да – осы. Биыл қаңтар-ақпан айларында өсім тіпті жалғасып, күшейді. Ұлттық статистика бюросының деректеріне қарасақ, осы кезеңде елімізге телевизиялық қабылдағыштар мен электрондық-есептеу техника, миксерлер екі есе, бейнекамералар үш есе, кір жуатын машиналар алты есе көп әкеліне бастаған. Әйтсе де, тағы бір дүние бар: аталған тауарлардың импорты өсуіне тек өзге елге сату ықпал етпеген, ішкі сұранысымыз да артуда. Мысалы, бейнекамералар еліміз аумағында 2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында былтырғы жылдың алғашқы екі айымен салыстырғанда үш есе көп сатылыпты. Ішкі нарықта теледидарларды өткізу көлемі 38,4 пайызға, электрондық есептеу техникасы 82,8 пайызға, түрлі тұрмыстық электромеханикалық аспаптар 70,6 пайызға артқан. Ендеше «Қазақстан тұрмыстық техниканың бәрін тек Ресейге өткізу үшін көптеп сатып алып жатыр» деп кесіп айтуға болмайды.
Осы тұста ескерер жайт – еліміз сәуірден бастап тауар қозғалысын бақылауға көшіп, Мәскеуге салынған санкциялардың бұзылмауына ішінара тосқауыл қоятын болған еді. Яғни, Қазақстанның мемлекеттік құрылымдары реэкспорты мәселесін көршіге көмек етіп отырған жоқ. Бұл жерде көп нәрсені іске асырып отырған жеке кәсіпкерлер. Оларға саясаттан бұрын, өзінің табысы маңызды екені анық. Сондықтан Ресейге тауарларын тасымалдай береді.
«Реэкспортпен жекеменшік бизнес айналысады, оларға қазір осы тиімді. Өйткені Ресейде тұрмыс техникасы мен электроника, смартфондар мен басқа да заттарға сұраныс артты. Қазақстандық кәсіпкерлер бұдан жақсы пайда табуда. Бірақ бұл ұзаққа бармайды. Батыс елдері бұны әлдеқашан байқап, бақылап отыр. Дегенмен олар елімізге санкция салуға бармайды деп ойлаймын, оларға бұның керегі жоқ. Қазақстан оларға транзиттік аймақ. Сондықтан процесс жалғаса береді, шектеулер қояды, ескерту жасайды, жекелеген компанияларға санкция да салар. Осындай режимде жүре береді деп ойлаймын, – дейді Айдар Әлібаев.
Ресейден де техника тасымалдаймыз
Иә, осы жылы қаңтар мен ақпанда барлық санаттар бойынша өсім бар. Жыл басында Қазақстан өз елінде өндірмейтін тауарлардың реэкспортын біршама арттырды. Импортты және экспортты бірдей көлемде параллельді ұлғайту схемалары тауарлардың үш санаты — тұрмыстық кір жуғыш машиналар, теледидар қабылдағыштары және электронды есептеу техникасы бойынша ғана қаралады. Бір қызығы, Қазақстанға импортталатын тұрмыстық һәм есептеу техникасының негізгі бөлігі Еуропа мен АҚШ өндірісі емес. 2022 жылы осы тауарларды импорттаудың нақты көлеміндегі елдердің үлесін есептеу Еуроодақ мен АҚШ елдерінің мұндай өнімнің негізгі түрлерінің импортындағы үлес салмағы 5 пайызға әрең жететінін көрсетті. Тек екі ірі тауар тобы бойынша батыс мемлекеттерінің үлесі жоғары. Қазақстанға шаңсорғыштар импортындағы АҚШ пен Еуроодақ елдерінің үлес салмағы 10,4 пайыз, интегралды электрондық схемалар 10,1 пайызды құраған.
Еуропамен салыстырғанда АҚШ-тан келетін тауар өте аз. Қазақстан үшін тауар жеткізудегі негізгі еуропалықтар – Польша, Литва, Германия, Чехия, Ұлыбритания. Елімізге электрониканы негізінен Қытай, Түркия, Вьетнам мен Гонконг жеткізеді. Оның ішінде Қазақстанға электрондық тауарлардың едәуір бөлігін импорттайтын Ресейді де қосыңыз. Сонда Қазақстан тауар жеткізуде жымысқы жолмен делдалдың рөлін атқарып отырмағанын көресіз.
Қазақстаннан қайта экспортталатын электрониканы сатып алушылар – Ресей, Орталық Азия елдері. Кондиционерлер, компьютерлер, шаңсорғыштар, бейнекамералар, мониторлар мен интегралды электронды схемалар сияқты өнімдер үшін Ресей жетекші сатып алушы екені рас. Оның Қазақстаннан экспорттағы үлесі 64 пайыздан асады. Тоңазытқыштар, кір жуғыш машиналар, телефондарға келсек, олар негізінен көрші Орталық Азия елдеріне экспортталады.
Еліміздің Ресейге бағытталған экспортын қарастырсақ, 2022 жылы барлық позиция жағынан өсті. Бұл тұста Кеден статистикасы бойынша, ашық дерекқорларда экспортталған тауарлардың белгілі бір өндіруші елге тиесілігі туралы мәліметтер жоқ. Айта кеткен жөн, The Moscow Times басылымы Кремльдің посткеңестік кеңістіктегі ең ірі сауда серіктесі саналатын Қазақстан Ресейге параллель импорт тасымалдайтын жүктерге өз шекарасын жапқанын жазған еді. Сондықтан қалай алғанда да Қазақстан Ресейге салынған санкция ережелерін бұзуға мүдделі емес. Шекаралас болған жерде тауардың алыс-берісін толықтай тоқтату мүмкін емесі айдан анық. Ал АҚШ пен Еуропаның санцияға Қазақстанды қосу жайлы айтқаны, әдеттегі ескертудің бірі тәрізді. Олай болмаған күннің өзінде қауіп кейбір жеке компанияларға ғана төнуі мүмкін.
Мадияр ТӨЛЕУ