Есеп комитеті – шенеуніктердің тыныштығына кедергі келтіретін «тікенектің» бір түрі. Еліміздің бас аудиторлары бюджет қаржысын мақсатсыз пайдалану, тиімсіз мемлекеттік бағдарламалар мен ұлттық жобалар туралы ашық айтты. Өткен жылы Есеп комитеті жоғары аудиторлық палатаға айналып, көптеген өкілеттікке ие болды. Алайда кейінгі кезде аудиторлардың жұмыс қарқыны бәсеңдеген сияқты. Бұл сөздің шындыққа қаншалықты сәйкес келетіні туралы ҚР Жоғары аудиторлық палатасының төрағасы Наталья Годунова «Голосу народа» басылымына айтып берді, – деп хабарлайды Aikyn.kz .
– Наталья Николаевна, соңғы уақытта Жоғары аудиторлық палатаның қызметі ашық емес. Мысалы, Үкіметтің 2022 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуына қатысты қорытынды есебінің толық мәтіні жарияланбады. Неге?
– Солай болғаны рас, бұл бізге де ұнамайды. Бірақ біздің мемлекеттік органдар мен ұлттық компаниялар аудит материалдарына ДСП белгісін қоюды «үйренді», бұл заң бойынша оның қорытындысын жариялау құқығын бермейді.
Қазір біз бұл мәселені қалай шешуге болатынын қарастырып жатырмыз. Қорытындының толық мәтініне келетін болсақ, ол әдеттегідей Парламентте бекітілгеннен кейін Жоғары аудиторлық палатаның ресми ресурстарына орналастырылады.
– «Заңсыз сатып алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы» заң жобасы аясында Экономикалық өңірлік даму комитеті Мәжілістің Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің қарауына ұсынғанда Жоғары аудиторлық палатаның өкілеттіктеріне қатысты түзетулер енгізгені белгілі болды. Бұл қандай өзгерістер?
– Мәжілісте активтерді қайтару үшін заңнамалық база құру бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр. Бұл қолданыстағы заңдар мен кодекстерге қатысты өте күрделі заң жобасы: әкімшілік, азаматтық, қылмыстық.
Бұдан басқа, «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» заңға түзетулер енгізу қажет. Өйткені активтерді қайтару жөніндегі іс-қимыл тұжырымдамасына сәйкес, мемлекет осы салада мемлекеттік аудит жүргізу құқығын өзіне қалдырады.
Сондықтан Жоғары аудиторлық палатаға жаңа өкілеттіктер беру өте маңызды: жергілікті бюджеттерге аудит жүргізу құқығы және мемлекеттік аудит органдарының аудит қорытындысын қайта қарау құқығы. Бұл түзетулер қазір ел Парламентінде талқыланып жатыр.
– Елдегі ең жоғары аудиторлық органда бұрын мұндай өкілеттіктер болмады ма?
– Біріншіден, бұрын Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті жұмыс істеген. Осыған орай, тек республикалық қаражатты бақылауға конституциялық шектеу де қойылды. 2022 жылғы конституциялық реформа шеңберінде бұл шектеу алынып тасталды. Ал ҚР Президентінің тапсырмасына сәйкес, Есеп комитеті Жоғары аудиторлық палата болып қайта құрылды.
Екіншіден, 2022 жылдың қараша айынан бастап алты айдан астам уақыт бойы жоғары аудиторлық орган ескі өкілеттіктер аясында жұмыс істеп келеді. Былайша айтқанда, жаңа конституциялық орган құрылды. Бірақ Жоғары аудиторлық палата жергілікті бюджетке аудит жүргізе ме, бұл туралы нақты заңнамалық анықтама жоқ.
Мүдделі мемлекеттік органдардың Жоғары аудиторлық палатаның рөлі, функциялары мен құқықтары туралы өзіндік түсінігі бар. Бұл ретте біз жоғары аудит органы ретінде бір орында тұрмаймыз. Бұл түзетулер уәкілетті мемлекеттік органдармен, депутаттармен және сараптамалық қоғамдастықпен бірлесіп, жалпы шешім шығарудың үшінші әрекеті болып саналмақ.
Үшіншіден, Жоғары аудиторлық палатада бұл құзыреттердің болмауы заңнамадағы олқылық қана емес. Осы арқылы палата белгілі бір көлеңкелі ағындарды бақылауға алатыны анық.
Бұл көптеген көлеңкелі лоббистерге тыныштық берер емес және Жоғары аудиторлық палатаның жаңа өкілеттіктерін қабылдауда кедергі болып отыр.
– Жергілікті бюджетке аудит жүргізу ісі қашан пайда болған еді?
– Бұл тек жергілікті бюджет аудитінің құқығына жататынын атап өткім келеді. Өздеріңіз білетіндей, Мемлекет басшысы жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту, өңірлерге үлкен дербестік беру саясатын жүргізіп жатыр. Мемлекет қазір әкімшілік және қаржылық орталықсыздандыру жолында. Сонымен қатар Президент Үкімет пен Жоғары аудиторлық палатаның алдына «Әрбір бюджеттік теңгенің тиімділігін қамтамасыз ету» міндетін қойды.
Жергілікті бюджеттерге аудит жүргізу құқығын заңнамалық тұрғыдан бекітпегенше, мұны жүзеге асыру мүмкін емес.
Өткен үш жылда 2020-2022 жылдар аралығында республикалық бюджеттен өңірлерге бөлінген субвенциялар көлемі 6,4 трлн теңге болды. Алдағы үш жылда, яғни 2023 жылдан 2025 жылға дейін субвенциялар көлемі 3 есе, 16 трлн теңгеге дейін өседі. Яғни, өте үлкен ресурс аймақтарға беріледі. Сонымен қатар біз бюджеттік инвестициялық жобалардың айтарлықтай қымбаттағанын көріп отырмыз. Сондықтан инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын салу кезінде сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу маңызды.
– Мемлекеттік органдардың аудит қорытындыларын қайта қарауы заңды екені түсінікті. Дегенмен мұндай тексерулер қандай жағдайда қажет?
– Біріншіден, мұндай тапсырманы Мемлекет басшысы немесе оның әкімшілігі бере алады. Сондай-ақ мұндай тексерулер бізге қаржылық құқықбұзушылықтардың кейбір фактілерін жасыру немесе лауазымды тұлғаларды жауапкершіліктен алып тастау туралы ақпарат түскен кезде қажет болады. Әсіресе, бұл тұрғын үй мен инфрақұрылым құрылысына, жер учаскелерін бөлу кезінде заңнаманы сақтауға қатысты.
Тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік аудит органдары жергілікті жерлерде Жоғары аудиторлық палата тексеріс жүргізбеуі үшін «ыңғайсыз» нысандар бойынша алдын ала аудит жүргізеді. Мұндай жағдайда аудит нәтижесін объективті бағалау мақсатында Жоғары аудиторлық палата барлық мемлекеттік аудит органдарының қорытындысын қайта қарауға құқылы болуы тиіс.
– Бұл бизнеске қалай әсер етеді?
– Бизнеске тікелей әсер етпейді. Кәсіпкерлердің ішінен бюджет қаражатын алатындарға аудит жүргізіледі. Осының нәтижесінде бизнес өзінің дұрыстығын растауға екінші мүмкіндік алады. Егер бұрын тексеру комиссиясы немесе ішкі мемлекеттік аудит комитеті қайта тексеру кезінде расталмаған ұйғарым шығарса, онда бизнес Жоғары аудит органының қорытындысына сүйене отырып, сотта наразылық білдіре алады.
– Енді соңғы сұрақ. Жаңа өкілеттіктер беру арқылы Жоғары аудиторлық палатаның жұмысы жанданады деп ойлайсыз ба?
– Президент 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Есеп комитетін Жоғары аудиторлық палатаға айналдыруды тапсыра отырып, бұл жай ғана маңдайшаның өзгеруі емес, сыртқы мемлекеттік аудиттің тиімділігін арттыру мақсатында Есеп комитеті Жоғары аудиторлық палатаға толыққанды ауысуы тиіс екенін айтты. Президент кейін мұны инаугурациялық сөзінде де нақтылап өтті. Жаңа қызметтерге қосымша бюджет қаражаты мен штат саны көзделмегенімен, бұл – алдағы тосын жағдайлардың алдын алу шарасы.