«Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы» заңға Парламент депутаттары бастамашы болды. Бірақ идея авторы – ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев. Ол былтырғы ақпанда Үкіметке бұрынғы билік тұсында байыған тұлғалардың заңсыз олжалаған активтерін мемлекет меншігіне қайтару жөнінде ұсыныс әзірлеуді жүктеді. Жаңа заң осы жолдағы кезекті тарихи қадамға айналды.
Ұтылған елдің ұпайын түгендесе игі
Ел қазынасының отыз жыл бойы талан-таражға салынып келгені 2022 жылғы 21 қаңтарда, Мемлекет басшысының отандық бизнес өкілдерімен кездесуінде ашық айтылды. Президент сонда елде ұлттық табыстың әділетсіз бөлінгенін алға тарта келе, KPMG халықаралық сарапшыларының дерегін жайып салды. Оған сәйкес, еліміздің бүкіл байлығының жартысын небары 162 тұлға өз қолында шоғырландырған. Ал бұқара халықтың жартысының айлық табысы 50 мың теңгеден аспайды.
Бұған қоса, Tax Justice Network ұйымының мәліметінше, 25 жыл ішінде Қазақстаннан шамамен 140-160 миллиард доллар қаржы оффшорлар арқылы шетелге заңсыз әкетілген. Сондықтан алда күшіне енетін «Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы» заң, депутаттардың айтуынша, әділдікті қалпына келтіруге бағытталған.
Қағидат қарапайым. 100 миллион доллардан (13 миллион АЕК-тен немесе биыл 44 миллиард 850 миллион теңгеден) асатын байлығы бар кез келген қазақстандық ол дәулетін заңды жолмен жиғанын дәлелдеуге дайын болуға тиіс. Осыдан-ақ ведомство мен комиссия алдында тұрған міндет пен жұмыстардың ауқымын түсінуге болады.
Жалпы, тәуелсіздік жылдарында қазақстандық байларға, соның ішінде ірі олигархтарға тапқан мүлкін заңдастырудың бірнеше мүмкіндігі берілді. Сонда көлеңкеден күнгейге көшіп алғандар бұл заңмен қудаланбайды екен.
«Тәуелсіз Қазақстан тарихында мүлік пен капиталдың легализациясы 3 рет өткізілді. Олардың аясында ауқатты адамдарға күмәнді жолдармен табылған мүліктерін, соның ішінде қаражатын заңдастырып, жауапкершіліктен босатылуға мүмкіндік берілді. Яғни, бұрынғы істері үшін қылмыстық, әкімшілік жазаға тартылмады. Бастапқыда заңсыз капиталдың 10 пайызын мемлекетке алым түрінде төлеу туралы талап болды, ізінше ол талап жойылды. Ал мына жағдайда, жаңа заң аясында заңсыз иеленген активтердің үлкен бөлігі, кей жағдайда онысы толығымен мемлекет меншігіне қайтарылатын болады. Осы арқылы әлеуметтік әділеттілік қамтамасыз етіледі», – деп түсіндірді Бас прокурордың орынбасары Ұлан Байжанов.
Активті қайтару алгоритмі қандай?
«Шығу тегі түсініксіз» активтер мен капиталды анықтау үшін Бас прокуратура жанынан арнайы ведомство құрылып жатыр. Заң аясында оның қызметкерлері-не де «прокурор» мәртебесі беріледі. Бұл оларға еш жалтақтамай, батыл қимылдауына жол ашуы тиіс.
Бұл ведомство тұрақты жұмыс істейтін комиссиямен тығыз ынтымақтасатын болады. Қарым-қатынастың алгоритмі, реті келесідей: Бас прокуратураның заңсыз активтерді қайтару ведомствосы мемлекеттік органдардың деректер базаларындағы ақпаратты ақтарады, заңнамада тыйым салынбаған басқа да көздерге мониторинг пен талдау жүргізеді. Мысалы, журналистік немесе қоғам белсенділерінің зерттеулеріне іліккен тұлғаларды, соның ішінде ірі сыбайлас жемқорлық субъектілерін, әкімшілік ресурстары және биліктегілермен байланыстары, ықпалы бар адамдарды, олармен сыбайлас олигополиялық топтарды іздейді.
Осы мониторинг және талдау барысында активтерді заңсыз шығару схемасына қатысы бар тұлғалар тобы, олармен үлестес тұлғалар тобы, активтердің жиынтық мөлшері, активтерді заңсыз иемденудің, оларды елден тыс жерге шығарудың белгілері мен мән-жайы және өзге де мәліметтер айқындалады.
Талдау қорытындысында уәкілетті органда қандай да бір тұлғаның меншігіндегі активтерінің сатып алынуының заңдылығына қатысты «орынды күмән» туындаса, бұл ведомство Активтерді қайтару жөніндегі комиссияға жүгінеді.
Құрамына Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары, қоғам қайраткерлері, мемлекеттік органдардың, күштік құрылымдардың бірінші басшылары және өзге тұлғалар кіретін осы комиссия прокурорлардың ұсынған тізіміндегі «кандидаттардың» ісін қарап, лайықты деп тапса, оларды тиісті реестрге қосу туралы шешім қабылдайды. Яғни, «қара тізімді» прокуратураның арнайы ведомствосы емес, комиссия түзеді.
Осыдан кейін уәкілетті орган ол тұлғаларды реестрге кіргені жөнінде хабардар етеді. Осы сәттен бастап ол адамдар өз активтерінің заңдылығын растай отырып, 1–3 ай ішінде Активтер туралы декларацияны тапсыра алады. Егер тұлға активтерді иемденуінің заңдылығын растай алмаса, онда мұндай активтер «шығу тегі түсініксіз активтер» деп танылады.
Мұндай активтерін ол адам мемлекетке ерікті түрде тапсыра алады. Сонда біріншіден, қылмыстық қудаланбауы мүмкін. Екіншіден, аты-жөні ашық емес, жабық реестрге кіреді де, жаман атқа қалмайды, беделін сақтайды. Өз еркімен табыстамаса, онда тәркілеу сот арқылы жүзеге асырылады.
Егер ол адамның мүлік пен қаражатты шетелге әкету немесе сату, өзгенің атына жазу қаупі туындаса, прокуратура оның дүние-мүлкіне бұғат салғызу шараларын қабылдап, тиісті өтінішпен сотқа жүгінеді.
Жеке қор құру не үшін қажет?
Президенттің осы тың бастамасын жүзеге асыруға бағытталған заңдар топтамасын талқылауға қатысқан «Елге қайтару» тәуелсіз қорының басшысы Оразалы Ержанов әңгіме «экономикалық люстрация» туралы болып отырғанына назар аудартты. Сонысымен де ол өткен ғасырдағы байлардың дүние-мүлкін кәмпескелеуден ерекшеленеді: байлығыңды адал тапқаныңды дәлелде де, тып-тыныш оның қызығын көре бер. Демек, мұнда Бас прокуратура ведомствосы мен комиссия өкілдерінің біліктілігіне, пара көрсе жолдан таймас парасаттылығына, табандылығына, арының адалдығына көп нәрсе тәуелді болады.
О.Ержанов реестрдегі дерек тек адамның аты-жөні мен сәйкестендіру нөмірімен ғана шектелмеуі керек деп санайды. Онда әлгі тұлғаның заңсыз табылған мүлкінің толық тізімі және оның қанша көлемі мемлекет меншігіне қайтарылғаны туралы ақпарат болғаны жөн.
«Заңға сәйкес, мемлекет пайдасына түскен активтер Арнаулы мемлекеттік қорға беріледі. Қаражат Арнаулы мемлекеттік қордан әлеуметтік, экономикалық жобаларды қаржыландыруға жұмсалады. Жеке қор құру туралы шешімнің неге негізделгені түсініксіз. Заңсыз активтерді сатудан түскен және тәркіленген барлық ақшаны Ұлттық қорға құюға болатын еді. Ол үшін жеке құрылымның қажеті жоқ. Әйткенмен, бұл тек алғашқы қадамдар. Алда заңнаманы ары қарай жетілдіру жұмыстары жалғасады деген үміттеміз. Депутаттар соған уәде берді. Алдымен тетікті іске қосып алайық деді. Ал олқылықтары анықталса, күзде бұл мәселеге Парламент қайта оралады», – деді О.Ержанов.
Үкімет басшысының орынбасары, Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың түсіндіруінше, Арнаулы мемлекеттік қор деп аталғанымен, ол жеке қор түрінде емес, Қаржы министрлігінің Қазынашылығындағы жеке есепшот түрінде ғана болады.
«Бұл қор дегеніміз бөлектенген, оқшауланған қандай да бір жеке немесе заңды тұлға емес. Ол – Бюджеттік кодекске сәйкес, Қазынашылықта ашылатын шот. Басқа түсімдермен араластырмас үшін, сырттан келетін қаражаттың сомасын көріп отыру үшін және ашықтығын қамтамасыз ету үшін арнайы шот ашуды жөн көріп отырмыз», – деді министр.
Сарапшылардың пікірінше, 100 миллион немесе 44,8 миллиард теңгедей жоғарғы лимит тым көп. Ол заңсыз байығандарға төл активтерін оффшорлық шоттар мен компанияларға, отбасы мүшелері мен туыстарының атына «тарыдай шашып» тастап, жауапкершіліктен құтылып кетуіне мүмкіндік береді. Мұның сыртында ашықтан ашық жұмсауына болатын 45 миллиардтай ақша оның шалқыған өмірін жалғастыруына жол ашады. Бұл сома жыл сайын өсіп отырады: ол АЕК-пен байланыстырылған, ал айлық есептік көрсеткіш жылда он пайыздан көпке өседі.
Ол реестрге қосу үшін белгіленген сома межесінің төмендетілуі мүмкіндігін Мәжіліс депутаты Снежанна Имашева жоққа шығармады.
«Жұмыс енді басталды. Бастапқы кезеңде 100 миллион доллардан көп байлығы бар олигархтарға күш-жігерді шоғырландырған дұрыс деп шешілді. Өйткені бұл күрес өте күрделі, ауыр жүреді. Бұлар – жай ғана бай емес, сонымен бірге өте ықпалды тұлғалар. Олардың қаптаған қорғаушылары, қолдаушылары, мықты адвокаттар тобы бар. Жиған мүлкін оңайлықпен бермейді. Күресушілерге қарсы олардың төл лоббистері жабылары даусыз. Бірақ біз берілмейміз», – деді депутат.
Жаңа заңды жетілдіру қажет болатынына Бас прокуратура да назар аудартты. Алда құжаттардың, соның ішінде архивтік құжаттардың орасан қор көлемін зерделеу жұмысы тұр.
«Олардың бәрін жинау, өңдеу, баға беру, тұжырым, байлам жасау керек. Мыңдаған кәсіпорынды, миллиондаған транзакцияларды, жүздеген мың банк шоттарын, соның ішінде шетелдегі шоттарды терең талдауға тура келеді. Сондай-ақ бұл материалдарды өзге жолдармен қайта тексеу, идентификациялау, шынайылығын тексеру шарт. Қасақана жойылған, жоғалтылған материалдарды қалпына келтіруге тырысу, жан-жаққа сұраулар жасау, зерттеулер ұйымдастыру, эксперттік қорытындыларға қол жеткізу маңызды. Әйтпесе, ертең сотқа тартады, тіпті шетелдегі арбитраж соттарына шағымданады. Оған да дайын болуға тиіспіз. Олай болса, бүгінде беріліп отырған өкілеттіктер жеткіліксіз болып шығуы мүмкін», – деді Бас прокурордың орынбасары Ұлан Байжанов.
Оның айтуынша, адал азаматтар мен заңға бағынатын бизнесмендерге бұл процестен қорқудың қажеті жоқ. Ал 100 миллионнан аз ауқаты бар, бірақ активін заңсыз тапқан тұлғалар да жазасыз қалмайтын көрінеді. Ұ.Байжанбаев олардың Қылмыстық кодекс баптары аясында жауапкершілікке тартылатынын айтты.
Қорыта айтқанда, заңсыз табылған активтерді тауып, мемлекетке қайтару үздіксіз ізденісті, тыңғылықты істі талап ететін үрдіс. Ондаған жылдар бойы қордаланған осы былықтан шынымен арыла алса, ел жарқын болашаққа жақындай түсер еді.
Елдос СЕНБАЙ
© коллаж: Елдар Қаба