Ерлердің ісі...

Сондықтан Қарулы күштер мен қорғаныс өнеркәсібін күшейту өмір талабына айналып барады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың да бұл салаға айрықша назар аударуының себебі осында болса керек. Аптаның басында ол Іле аңғарында өткен әскери жаттығуға барды...

Мемлекет басшысы Қасым-Жо­март Тоқаевтың Қарулы күш­тер­ді нығайту мен қорғаныс өнер­кә­сібі кешенін дамытуға бағыт­тал­ған саясаты негізі бір-бірін то­­­­лықтыратын, жалғасы бар тап­сырмалардан байқалып тұра­ды. Ол 2019 жылдан бері армияда­ғы жедел әрекет ететін топтарды же­тілдіру маңызды екенін айтып ке­леді. Сонымен қатар армияның мо­бильділігін арттыруды, әскери тран­спорттың авиация саласын же­тілдіруді бірнеше мәрте тап­сыр­ғаны бар. 2021 жылы 20 та­мыз­да Жоғарғы Бас қолбасшы Қарулы күштерді, басқа да әс­кер­лер мен әскери құрылымдарды құ­­­рудың және дамытудың жаңа тұ­жырымдамасын бекіткен еді. 2030 жылға дейін қолданылатын тұ­жырымдама Президенттің 2019 жыл­ғы Жолдауында қарас­ты­рыл­ған мақсат-міндеттерді орындау үшін жасалған-ды. Ал Президент­тің биылғы «Әділетті Қа­зақ­стан­ның экономикалық бағдары» ат­ты Жолдауында қорғаныс өнер­кә­­­­сібі кешеніне көңіл бөлді. Сөй­тіп, еліміздің қорғаныс қабі­ле­тін жақсарту жан-жақты си­пат­та қарастырылып жатыр. Алға қой­ған мақсаттар бір-бірін толық­тырып келеді.

Жолдауда Қ.Тоқаев: «Тағы бір маңыз­ды мәселе – қорғаныс-өнер­кәсіп кешенін жан-жақты нығайту. Бұл сала дамыған елдердің ұлттық қауіп­сіз­­дігін қамтамасыз ету ісінде басты рөл ат­қарады. Осы орайда импортқа тәуел­ді­лікті азайтуға мүмкіндік беретін, жер­­гі­лік­ті өнім үлесі жоғары өн­ді­ріс кешенін құру – аса маңызды міндет.

Біздің армиямыз жоғары техно­ло­гиялы қару-жарақпен және әскери тех­никамен, со­ның ішінде бронды тех­никамен, ұш­қыш­сыз басқарылатын ұшу аппарат­та­ры­мен, қазіргі заманғы атыс қаруларымен жаб­дықталуға тиіс.

Техниканы шұғыл жөндейтін өндіріс орындарының қуатын арттырып, отандық кә­сіпорындарға барынша қолдау көр­сет­кен жөн. Бізде оған қажетті материалдық-техникалық база, білік пен тәжірибе және мамандар бар. Тек оларға құзырлы ме­ке­мелердің тапсырысы керек...», – деген еді. Ара­да бірер күн өткен соң Іле дариясының жа­ғалауында армияның әскери даяр­лы­ғын тексерді. 

Жаттығу қиын болса...

Аптаның басында Қазақстан Пре­зи­денті – Жоғарғы Бас қолбасшы Қасым-Жомарт Тоқаев Алматы облысындағы «Жағалау» әскери полигонында болып, «Ба­тыл тойтарыс–2023» стратегиялық ко­­­мандалық-штабтық әскери оқу-жат­тығу жиынына қатысты. 

Негізі, сол күні елдің түрлі ай­мақ­та­рын­дағы әскери полигондарда бір мез­гіл­де бірнеше жаттығу ұйымдастырылған еді. Президент Абай, Қарағанды, Алматы жә­не Солтүстік Қазақстан облыстарында өт­кен осындай жаттығулардың барысын да қадағалап отырды. Әрі жаттығуларды Жоғарғы Бас қолбасшы ставкасы бас­қар­ды. Сонымен қатар соғыс кезінде Жоғарғы Бас қолбасшы ставкасының, Үкіметтің, облыстық қорғаныс кеңестерінің жұмысы пысықталды. 

Ал Іле жағалауындағы жаттығуға Ар­наулы операциялар күштері мен Де­сант­тық-шабуылдау әскерлері қатысты. Жат­тығу сцеранийі бірнеше бағытты қамтыды. Де­санттық-шабуылдау әскерлері бри­га­далық-тактикалық топтары авиация қол­дауы­мен, Құрлық әскерлері және Арнаулы операциялар күштерінің бөлімшелерімен бір­лесіп, Ілені жүзіп өткен әскерлер қар­сы жағалаудағы «жау» нысандарын жой­ды. Дәл осы сәтте Арнаулы операциялар күш­тері мен Ұлттық ұлан бөлімшелері шарт­ты жау қолына өткен Қапшағай ГЭС-ін азат ету жаттығуын жасапты. Тө­тенше жағдайлар министрлігінің бөлім­ше­лері техногендік апат салдарын жою­мен айналысып, халыққа гуманитарлық көмек көрсету міндетін пысықтапты. Ал жалпы ел бойынша әскери жаттығуға 8 мың­нан астам жауынгер мен жүздеген тех­ника қатысты. 

Әрине, әскери жаттығу дегеніңіз шоу емес. Онда әскер түрлерінің дайын­­­­дығы тексеріледі, командирлер тә­жірибе жинайды. Қолбасшылар түрлі сце­нарийлерді пысықтайды. Жиын ке­зінде Қасым-Жомарт Тоқаев: «Әскери даярлыққа және командирлердің кәсі­би­лігіне жоғары талап қойылады. Сондықтан қазіргі заманғы ұрыс жағдайында бө­лім­шелер негізгі күштен бөлек, дербес әре­кет етуге дайын болуы қажет. Командирлер мен бастықтар батыл шешім қабылдап немесе орынды бастама көтеріп, берілген тапсырманы орындау үшін тың тәсіл қол­дануы керек. Олар батылдығымен, тө­зім­ділігімен және антқа беріктігімен көп­ке үлгі болуы қажет. Әскердің күші – тәр­тіп­те! Бұл ретте командирлердің атқаратын рөлі ерекше. Қарулы Күштердегі дайын­дық­тың жоғары деңгейін, өзара үйле­сім­ді­лікті және қатаң тәртіпті сақтау қажет. Әр­бір сарбаз өзіне сеніп тапсырылған қару мен техниканы жетік меңгеріп, олар­ды ұрыста шебер қолданып, жедел ше­шім қабылдап, батылдық танытуы керек», – деді. Сөйтіп, әр командирдің дербес ше­шім қабылдауды үйренгені, әр жауын­гер­дің қару мен техниканы жетік меңгеруі қажет екенін атап өтті. Бұл дегеніңіз за­ма­науи ұрыста таптырмайтын қасиет са­налады. Заманауи деппіз ғой, бұрыннан со­лай. Дербес шешім қабылдай алмау ұрыс­та кейде опық жегізеді. Мысал ретін­де, Екінші дүниежүзілік соғыстың шығыс майданын атап өтуге болады. 1941 жыл­дың жазында Германия КСРО-ға шабуыл жасаған кезде Кеңес коман­дир­лерінің кө­бі дербес шешім қабылдай алмаған. Өзі­нен жоғары тұрған командирлерге жал­тақтаған. Соның салдарынан талай жер­де әскер қоршауда қалды, шегіну ісі дұ­рыс ұйымдастырылмады. Мұны ко­ман­дирлердің дербес шешім қабылдай ал­мауының зардабы жайлы мысал ретінде қа­растырайық. Ал Бауыржан Мо­мышұлы­ның Мәскеу түбіндегі ұрыстарда қолдан­ған амал-айласын керісінше мысал деп бағалауға болады. Ол қоршауда өз бетінше шешім қабылдап, батальонды талай мәрте аман сақтады. Ұрыста тың амалдар қолданды. Александр Бек «Арпалыс» атты еңбегінде Баукең мен генерал И.Панфи­лов­тың бір диалогын келтіреді. Сол диа­лог­та Бауыржанның батальон жауын­гер­лерін дүркіндетіп оқ атуға үйреткеніне ге­нерал сүйсінеді. Іс жүзінде бұлай оқ ату Кеңес армиясының жарғыларында бол­ма­ған деседі. Патшалық Ресейдің мұрасы ретінде ол командирлерге үйретілмейтін болыпты. Бірақ Бауыржан Момышұлы оны қолданды. Сәтті шешім болды. Б.Мо­мышұлының дербес шешім қабыл­дай­тын қабілетіне өзге көптеген ерліктері мен так­тикаларын мысал ретінде келтіруге бо­лады. Біз біреуін ғана айттық.

Енді техникаға қатысты мысал кел­тірейік. С-125 дейтін зениттік зымыран ке­шені бар. ТМД мемлекеттерінің бар­лы­ғы қолданады деуге болады. Моральдық тұр­ғыда біршама ескі дүние. КСРО ар­мия­сы 1961 жылы алғаш рет пайдалана бас­таған. Содан бері зымырандары ара-тұ­ра модернизацияланып тұрады. Бірақ сол зениттік зымыран кешенін 2020 жылы Әзер­байжан әскерлері Қарабақта біршама сәтті пайдаланды. Украинада да оны ба­рын­ша тиімді қолданып жүрген әскери бө­­лімшелер бар. Бұл жағдай түрлі тех­ни­ка­ны мамандардың жақсы меңгергені маңызды екенін көрсетеді. Қазақстан жауын­герлері де Қарулы күштерде қолда­ны­латын техникаларды тиімді пайдалану­ды үшін жаттығулар жасайтыны содан. 

Ол қауіп еткеннен айтты

Президент өз сөзінде әлемдік қор­ғаныс жүйесінің сипаты өзгер­ге­нін айтты. Шамасы, бұрын әлемнің ірі дер­жавалары Африка құрлығындағы, Таяу Шығыс пен Оңтүстік Азиядағы әскери жан­жалдарға локалды оқиғалар, олар әс­кери ғылымға тың жаңалық енгізе қоюы екіталай деп қараған сыңайлы. Алайда Украинада болып жатқан соғыс жағдайды өзгертті. Онда қуатты мемлекеттер мүдделерінің қақтығысы болып жатыр. Әскери амал-айла да өзгерді, түрлі за­ма­науи технология да молынан пай­да­ла­ны­лып жатыр. Демек, Қазақстанның бұл жағ­дайды жіті қадағалап, дер кезінде елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға ұмтылғаны қажет. Мемлекет басшысы соны меңзеді. 

«Бүгінде әлемдік қорғаныс жүйесінде ау­қымды өзгерістер болып жатыр. Қазіргі ұрыс­тардың әдіс-тәсілдері де басқа, әсі­ре­се гибридтік соғыс түрлері кең таралуда. Шабуылдар әскери ғана емес, ақпараттық, пси­хологиялық, саяси, экономикалық жә­не басқа да сипат алуы мүмкін. Сон­дық­тан Қазақстан армиясы кез келген сын-қатерге дайын болуы қажет. Бұл – за­ма­науи әрі кәсіби әскерге қойылатын бас­ты талап», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Осы­лайша, елге қауіп төндіретін ба­ғыттарды атады. 

Мемлекеттің әлеуетін әлсіретіп, ха­лықтың көңілін алаң қылу үшін қолданылатын амал көп қазір. Әс­кери доктринада «гибридті соғыс» деп ата­­латын заманауи тәсіл ел ішінің ты­ныш­тығын кетіріп, берекемізді алуы мүм­кін. Ақпараттық, психологиялық, сая­си, экономикалық шабуылдардың зар­­­дабы да аз болмақ емес. Президент Қа­зақстан армиясына қарата айтқанымен, гибридтік күрес элементтерін пайдалана отырып жасалатын шабуылға тосқауыл қоюға қоғамның өзге институттары да жұмылдырылуы керек. Ақпаратқа, мә­де­ниетке, білім мен денсаулыққа, көлік-ло­гис­тика кешеніне, тұтас экономикаға жауап­ты мемлекеттік органдар қабыл­дан­ған әр шешімнің ел қауіпсіздігіне тікелей қа­т­ысы бар тұсы болатыны ескерілуі ке­рек. Біз Мемлекет басшысының сөзінен со­ны ұқтық. 

Айталық, медиа кеңістікте көрші-қо­лаң­ның ықпалы басым болса, оны әлсі­ре­туге қолына қару ұстаған сарбазды қар­­­­­сы қоя алмайсыз. Сол сияқты қоғамды жік-жікке бөлетін, діни-идеологиялық топ­тардың қалыптасуына, жалған ілім­дер­дің таралуына ықпал ететін фактор­лар­ды жою да армияның міндеті емес. Дес­труктивті идеологиямен күресте өзге құ­рылымдардың қырағылығы қажет. ҰҚК бас­тығының орынбасары Руслан Сей­сем­баев интернеттегі деструктивті сипаттағы қауым­дастықтарға тіркелгендер саны 80 мың екенін айтты. Соның ішінде 6 мың­дайы 18 жасқа толмаған азаматтар екен. Ал ен­ді дәл осындай идеологиямен армия кү­респейді. Оның міндеті басқа. Сон­дық­тан әскерге қарата айтқанымен Президент «қы­зым саған айтамын, келінім сен тың­да» дейтін қағидаға жүгінгенге ұқсайды. Тек осы тұспалды мемлекеттік орган­дар­дың басшылары ескеруге тиіс. Мәселен, 2020 жылы Алматы облысында өткен бітімгершілік оқу-жаттығу жиынында Қ.Тоқаев Қазақстанның сыртқы саяси ұста­нымын айтқан болатын. Ол кезде Әзер­байжан Таулы Қарабақ аймағын азат ету үшін соғысып жатқан-ды. Қазақстан Президенті әскери жаттығудан соң сөйле­ген сөзінде: «Бітпейтін» немесе «ұзаққа со­зылған» деп танылған аймақтық қақ­ты­ғыстар БҰҰ Жарғысының қазіргі ха­лық­аралық құқықтың қайнар көзі және не­гізі болып табылатын басты екі қағи­датының арасындағы түбегейлі қарама-қайшылықтарды айқындады. Бұл – мем­лекеттердің аумақтық тұтастығы мен ұлт­тардың өз тағдырын өзі таңдау құқығы. Соң­ғы қағидат мемлекеттер тәуелсіздік алып, отарлықтан құтылған кезде өте өзек­ті бола түсті. Қазіргі уақытқа дейін әлем өзінің даму бағытын анықтады. Сон­дықтан бүгінде мемлекеттердің аумақтық тұтастығы қағидаты бірінші орынға шы­ғып, басымдыққа ие болды. Қазіргі қақ­тығыстарға баға беру кезінде БҰҰ Бас Ас­самблеясы мен Қауіпсіздік Кеңесінің қа­рарларын басшылыққа алуы тиіс», – деген еді. Мұны сарапшылар Қазақ­стан­ның Таулы Қарабаққа қатысты позициясы деп бағалаған. Яғни, ресми Астана сол кезде Әзербайжанның аумақтық тұтас­ты­ғын жақтайтынын білдірген. Сон­дық­тан биыл Іле бойында өткен жаттығуда Пре­зи­денттің қауіп еткеннен айтқан сөздерін Үкі­мет те, Парламент те, қоғам да астарлы пі­кір ретінде бағалағаны жөн шығар. 

«Жоғарғы технология» диверсификация болса игі...

Айтпақшы, Іле бойында өткен жиында Президент отандық қорғаныс өнеркәсібі ке­­­шенінің әлеуетімен танысты. Далада ұйым­дастырылған арнайы алаңқайда Ор­т­алық Азия аймағындағы бронды тех­ни­каларды жөндеуге маманданған жалғыз «Се­мей инжиниринг» (Семей) зауытының ма­мандары бронды жөндеу-эвакуациялық транс­порттау машинасын пайдалана оты­рып, ұрыста зақымданған техниканы қай­та қалпына келтіру барысын көрсетті. Ал Navyco компаниясының өкілі (Астана) бронды техниканы қалпына келтіруге арналған агрегаттардың дала жағдайында қа­лай ауыстырылатыны, ал «КамАЗ Ин­жи­ниринг» (Көкшетау) және «№405 авиа­жөндеу зауыты» (Алматы) кәсіпорындары әскери техниканы құрастыру, қалпына келтіру мүмкіндіктері жөнінде мәлімет берді. Көрмеге Қазақстан мен Түркияның «Қазақстан Aselsan инжиниринг» (Астана) бірлескен кәсіпорны, «Восток Полимер Снаб» ЖШС (Өскемен), Universal-Build ЖШС (Алматы), Energy General ЖК (Алматы) және басқа да кәсіпорындардың өнімдері қойылды. 

Президент қорғаныс өнеркәсібі ке­­­шені әскердің тірегі екенін атап өтті. Ол әскер ең күрделі тапсыр­ма­лар­ды орындай білуі қазжет екенін атап өтті. «Ол үшін әскерді жоғары техно­ло­гия­лық қару-жарақпен және сапалы әс­кери техникамен жарақтандыру, оқ-дәрі­лер­мен толықтай қамтамасыз ету айрық­ша маңызды. Жақында жариялаған Жол­дауымда мен жергілікті өнім үлесі жо­ғары өндіріс циклін құруды тапсырдым. Брон­ды техника, ұшқышсыз басқары­ла­тын ұшу аппараттары, заманауи атыс қару­­­­лары – мұның бәрін біз өзімізде шы­ғара аламыз және шығаруымыз керек. Жал­пы, қорғаныс-өнеркәсіп кешені әс­ке­ріміздің жауынгерлік қабілетіне сенімді тірек болуы қажет», – деді Қ.Тоқаев. Бұл де­геніңіз Үкіметке қарата айтылған тап­сыр­ма. «Атқарушы билік қорғаныс өнер­кә­сібі кәсіпорындарына назар аударсын» дегенді білдіреді. «Жоғары технологиялық қару-жарақ» деу арқылы қорғаныс өнер­кәсібі кәсіпорындарын диферсифи­ка­циялаудың да маңызды екенін байқатты. Тек теріскейдегі көршіден қару-жарақ ала беру ұшпаққа шығара қоймаса керек. Оның үстіне, «солтүстіктің» өнімін жоға­ры технологиялы деуге ауыз бармайды.

Айтпақшы, әскери жаттығу кезінде Пре­зидент түркиялық Оtоkar компаниясы шығаратын ARMA бронды машинасының Іледен жүзіп өткен сәтін көрді. Бұл тех­никаны әзірге Қазақстан қарулы күштері са­тып алған жоқ. Сынақтан өткізіп жа­тыр. Бірақ біз ARMA көлігі біршама мо­дер­низациядан өткенін байқадық. Дә­лі­рек айтқанда, көлікке Қытайдың NORINCO компаниясы жасаған мұнара орнаты­лыпты. Ал қытайлық компания әлемдегі қару-жарақ нарығында 7 орында тұрған алпауыт. Мұның өзі қорғаныс өнеркәсібі мен армияны қаруландыруда ішінара болса да диверсификация пайда болғанын аңғартса керек. 

Әрине, Қазақстанның қорғаныс өнеркәсібі кешеніндегі зауыттар бұ­­­лармен шектелмейді. Кейбір мәлі­мет­терге қарағанда елімізде азаматтық және қор­ғаныс салаға қажет өнім шығаратын 40-тан астам зауыт бар. Қорғаныс өнім­де­рін бірлесе өндіруге бірқатар шетел ком­паниялары да тартылған. Президент Жол­дауында айтылған бронды техника, ұшқышсыз ұшатын аппараттарды құрас­тыруға талпыныс бар. Түріктің Anka S дронын әскерилер сынақтан өткізіп жа­тыр. Израильдік SkyLark және қытайлық Wıng Long 2 дрондарын Қарулы күштер пай­даланып жүр. Отандық Sunkar дроны да бар. Радарлар құрастыруға француздар жәрдем берді. Жаңа кеме жасауға түріктің ASFAT компаниясы да қатысатын болды. Дүркіндетіп ататын зымыран жүйесін из­раильдік технология бойынша құрас­ты­рып жатырмыз. Пертопавлдағы зауытта жа­салып жатыр. Бір сөзбен айтқанда, ұрыс техникаларын жаңалауда азды-көпті табыс бар. Бірақ әскери техникаларды тү­гел жаңалау қиын екенін ескеру керек. Өте қымбат тұрады. 

Өз әскеріңнен аяма. Әйтпесе...

Қорғаныс жайлы сөз еттік қой, Қазақ­стан Президенті саланы жетілдіре түсуге қа­тысты нақты бірнеше пәрмен берген. Был­тыр Мемлекет басшысының тап­сыр­ма­сына сәйкес, Арнайы операциялар күш­тері құрылған. Іле бойындағы жат­тығу­да осы күштердің қабілеті сыналды. Ал арнайы операциялар күштері заманауи ұрыста зор рөл атқаратын құрылым екені соң­ғы жылдары анық байқала бастады. Сон­дықтан ол бізге қажет. 

Ал қыста Қорғаныс министрі Руслан Жақ­сылықов аумақтық қорғаныс мәсе­ле­сіне ерекше көңіл бөлініп жатқаны жайлы Мем­лекет басшысына айтқан. Шілдеде есеп берді. Президенттің қабылдауында бол­ған кезінде министр аумақтық қор­ға­нысты нығайтуға қатысты қабылданып жатқан шаралар туралы баяндаған. Сөй­тіп, бұрын жергілікті әкімшіліктердің қар­жыландыруында болған, оның өзінде қал­дық принципімен ақша бөлініп келген са­ланың мәселелерін шешуді көздеп отыр. Мәселен, 2022 жылы өңірлік бюд­жет­терден аумақтық қорғаныс әскерлеріне 384 млн теңге бөлінген. Бұл өте аз көр­­­сеткіш. Тіпті, кейбір бронды авто­мо­биль­дің бағасына да жетпейді. Одан бөлек, кү­ні бүгінге едйін бұл бөлімшелерде келі­сім­шарт бойынша қызмет істеген аза­мат­тардың жалақысы 80-120 мың теңге ара­лығында болыпты. Содан да болар Қор­ға­ныс министрлігі «аумақтық қорғаныс» туралы арнайы заң жобасын әзірлеп жатыр. Егер заң жобасын депуттаттар мақұлдап, қабылданса, республикалық маңызы бар қалалар мен облыс ор­та­лық­тарындағы 20 аумақтық қорғаныс бө­лім­шелерін қаржыландыру, материалдық-тех­никалық тұрғыда қамтамасыз ету тә­різ­ді мәселелер бір ізге түседі. Бұл өз ке­зе­гінде аталған бөлімшелерде қызмет ете­тін әскери мамандардың әлеуметтік жағ­дайына да әсер етеді. 

Әлеуметтік жағдай демекші, әскери қызметкердің мәртебесін көтеру, әлеуметтік жағдайын жақсарту маңызды. Ол да Президент пәрмені негізінде жүзеге асып жатыр. Қорғаныс министрлігінің Тәр­бие және идеологиялық жұмыс депар­таментінің бастығы Тілеухан Басқожаев биыл әскери мамандардың жалақысы бір­шама өсетінін айтты. Атап айтқанда, әс­кери оқу орындарының азаматтық қыз­мет­тегі профессорлары мен ұшқыштарыдң жа­лақысы 60 пайызға көтерілген. Ал қыр­күйектен бастап әскери медицина қыз­меткерлерінің жалақысы 30-дан 50 пайыз аралығында өсіріліпті. Бұл да салаға деген қамқорлықтың белгісі. 

Қысқасы, Іле жағалауындағы жат­ты­ғудың астарынан түрлі мән іздеуге болады. Біз Президенттің айтқан сөздерінен Қару­лы күштер басшылығына қойған мін­дет­терді көрдік. Жаттығудың өзінен бұрын берілген тапсырмалардың орындалу ба­ры­сын аңғардық. Өзімізше. Ал әскерилер бас­қаша ойлауы бек мүмкін. 

Амангелді ҚҰРМЕТ