Осыдан бес жыл бұрын бұл сала ізгілендірілді, мемлекет заңсыз әкелген тауарларды тәркілемейтін болды. Салдарынан мамандар тауарды декларацияламай алып өту проблемасы ушыққанына шағымданады. Бизнестің бір бөлігіне салық төлегеннен, ұсталып қалса азғантай айып төлеген оңай.
Мұнымен күресудің жаңа шаралары пысықталып жатыр. Әйтпесе, кеден қылмыс пен коррупцияның мәңгілік қайнарына айналып кетеді.
Бұрынғы билік тұсында қылмыстық заңнама жұмсартылды. Мысалы, экономикалық қылмыстар үшін бизнесмендер жаппай түрмеге қамалмайтын болды. Мұның теріс жағы да бар: экономикалық қылмыстар өршіді. Содан құқық қорғау органдары да, Үкімет те бірқатар экономикалық қылмыс үшін жазаны күшейту бастамасын жиі көтере бастады. Оның алды қабылданып, заңды күшіне енді.
Әйткенмен, ел Президенті биылғы Жолдауында күтпеген бетбұрыс жасады: Қ.Тоқаев қылмыстық заңнама одан әрі либерализацияланатынын жариялады. Себебі оның айтуынша, «Әділетті Қазақстанда» билік пен бизнестің арасында сындарлы диалог қажет. Мемлекет басшысы құқық қорғау органдарының кәсіпкерлерді қудалауы, ал мемлекеттік органдардың асыра сілтеуі біржола тоқтатылатынын мәлімдеді.
Сондықтан экономикалық сипаттағы кейбір заң бұзу әрекеті қылмыс санатынан алып тасталатын болады. Бұл жерде әңгіме кәсіпкерлердің экономикалық теріс әрекеттеріне қатысты істер туралы болып отыр. Салық саласында заң бұзғандарды қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіз болатын шекті анықтайтын әділ тетік енгізілмек.
Бассыз кеткен экономикалық қылмыстардың бірі – кеденде тауарды декларациялаусыз алып өту соңғы жылдары қатты белең алды. Сарапшылар сол үшін қылмыстық қудалауды немесе жүгін толық тәркілеуді енгізуді ұсынып жүр. Бірақ жаңа Жолдау аясындағы жаңа экономикалық саясатта енді ол мүмкін болмайтын түрі бар. Алайда проблема сақталуда. Оны қалай шешпек керек?
Кеден саласына жауапты Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті басқа жолды таңдады: қылмыстық қудалау болмайды, оның орнына айыппұл сомасын салмақты ұлғайту ұсынылып отыр. Өйткені ведомство мамандарының түсіндіруінше, экономикалық қылмыстарды декриминизациялау – экономикалық салада жасалған құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жазаны да қайта қарауға әкеп соғуы тиіс.
Тәркілеу жойылғалы тәртіп тоқыраған ба?
Бұл бастама алда Мәжіліске енгізілетін «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасында көрініс табады.
Мемлекеттік кірістер комитетінің Кедендік рәсімдерді әкімшілендіру және тазарту басқармасының бас сарапшысы Әмір Әбдіқалықовтың мәліметінше, сыртқы экономикалық қызметке (СЭҚ) қатысушылар кедендік операцияларды өткеру кезінде кеден және өзге де заңнама талаптарын аяқасты етеді. Әсіресе, бұл бағыттағы негізгі құқық бұзушылықтар «тауарларды, қолма-қол ақшаны, ақша құралдарын декларацияламауға немесе жалған кедендік декларациялауға, кеден құжаттарында жалған мәліметтерді көрсетуге» қатысты.
«Жыл сайын жүздеген бұзушылық әшкереленеді. Өкінішке қарай, шетелден өнім импорттаушыларға, жүк тасушыларға заңбұзушылық жасау әлдеқайда пайдалы болып тұр. Себебі тіпті қылмысы анықталған жағдайда ол мардымсыз әкімшілік айыппұл төлеп, құтылып кетуі мүмкін. Соңғы жылдары мемлекет тарапынан бұған тосқауыл қою үшін көптеген шара қабылданды, заңнама жетілдірілді. Соған қарамастан, декларацияланбаған тауарларды табуға қатысты жағдай жақсармады. Сондықтан заңнаманы қайта қарап, жауапкершілікті күшейту қажет деп санаймыз», – деді бас сарапшы.
Оның дерегінше, Қазақстан 2018 жылы саладағы жазаны ізгілендірді. «Кейбір заңнамалық актілерге қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу заңнамасын және құқық қорғау және арнаулы мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы қабылданды.
Құжат екі ірі жаңалықты енгізді. Біріншіден, «тәркілеу» түріндегі жаза алып тасталды. Яғни, декларацияланбаған, жалған декларацияланған тауарлар мемлекет пайдасына тартып алынбайды.
Екіншіден, мемлекетке келтірілген ірі және аса ірі залалдың жоғарғы шегі 2 есе ұлғайтылды: енді ірі мөлшер – 5 мың АЕК-тен 10 мың АЕК-ке (34,5 миллион теңгеге) дейінгі, ал аса ірі мөлшер – 10 мыңнан 20 мың АЕК-ке (2023 жылы 69 миллион теңгеге) дейінгі сомаға жеткен. Оған шейінгінің бәрі ұсақ құқықбұзушылық саналады. Бұл ретте жазадан жалтару үшін мысалы, тауарды бөлшектесе жетіп жатыр.
Сонымен қатар сарапшылардың айтуынша, қолданыстағы жаза мемлекетке келтірілген экономикалық залалға тіпті де сайма-сай емес. Демек, шетелден тауар тасушыны заң бұзуға ынталандыруы ықтимал.
Осыған орай Мемлекеттік кірістер комитеті айыппұл сомасын декларацияланбаған немесе бағасы қате мәлімделген тауарлар үшін төленуге жататын кедендік төлемдер мен салықтардың сомасына қарай пайызбен есептеуді ұсынды (исчисление в процентном соотношении). Айыппұлдың қанша пайызды құрайтыны пысықталуда.
Бұл жерде сыртқы экономикалық қызметке қатысушы бизнестің категориясы, яғни шағын, орта, ірі кәсіпкерлікке жататыны немесе жеке тұлға екені ескеріледі. Сонда әділетті болатын көрінеді.
Қозғалған істердің легі артты
Әзірге қолданыстағы заңнама аясында жүгін декларацияламай, жасырын алып өтуге тырысатын шағын кәсіпкерлерге 103,5 мың теңгеге, ірі кәсіпкерлікке 517,5 мың теңгеге дейін айыппұл салынады. Оның жанында бизнеске жетпіс миллион теңгеге дейін тұратын тауарды декларацияламай алып өту немесе рәсімдегеннің өзінде бағасын арзандатып көрсету, ұсталып қалса, айыппұлын төлей салу тиімді көрінеді.
Салдарынан, елде декларацияланбаған тауарлар көлемінің күрт артуы тіркелді. Нақтыласақ, биылғы 2023 жылғы 5 айда ғана кедендік бақылау барысында 6,5 мың тоннаға жуық декларацияланбаған тауар әшкереленді. Әшкере болмағаны қанша мың тонна екені белгісіз.
Кеденді жемқорлардан арылту бағытында тұрақты түрде күрес жүріп жатыр. Президенттің өзі оны бақылауына алып, мән-маңыз беріп, құзырлы органдарға үнемі міндеттер жүктейді. Алайда декларацияланбаған тауарлардың көлемі одан еш азаятын емес, керісінше тек ұлғайып барады.
Ресми статистика бойынша 2019 жылы – 14 320 тонна, 2020 жылы – 14 630 тонна, 2021 жылы – 16 453 тонна, 2022 жылы – 17 820 тонна, ал 2023 жылдың бес айында 6 493 тонна декларацияланбаған жүк табылды.
Мұның сыртында, әкімшілік жауапкершілікке тартылған СЭҚ қатысушыларының саны артуда. Мұндағы статистика да қылмыстың өршігенінен хабар береді. Тарата айтсақ, 2021 жылы 1 838 әкімшілік іс қозғалып, 286,6 млн теңге айыппұл салыныпты. Оның 65,9 миллионы ғана өндірілген. 2022 жылы қозғалған істер саны 1 314, ал салынған айыппұл көлемі 196 миллион теңге болды. Оның 69,2 миллионы төленді. 2023 жылдың 5 айында 306 іс қозғалды. 48,3 миллион теңге айыппұл салынды, оның 22,8 миллионы ғана өндіріп алынды.
Ниеті қарау кәсіпкерге қырық инстанциядан тыю болмаған соң, тайраңдап басынып, бассыз кетеді екен. Содан қылмысты қайталап жасаушылар саны соңғы жылдары еселеп өсіпті.
Аталған бұзушылықтарды қайталап жасағаны үшін 2020 жылы небары 188 әкімшілік іс қозғалып, 54,3 миллион теңге айыппұл салынса (39,1 миллионы өндірілді), 2021 жылы істер саны 589-ға дейін, яғни үш еседен артыққа ұлғайды. Салынған айыппұл сомасы 202,2 миллион теңгеге жетті (оның 61,6 миллионы ғана өндіріп алынған).
2022 жылы қайталап жасағаны үшін қозғалған істер саны 657-ге дейін өсті. Салынған айыппұл көлемі 203,2 миллион теңгеге дейін көбейді (65,3 миллионы өндірілді). 2023 жылдың 5 айында 98 іс қозғалып, 34,3 миллион теңге айыппұл салыныпты (15,1 миллионы өндірілді).
Осыған қарап, сарапшылар тауарларды декларацияламауға немесе ресімдеу кезінде бағасын қасақана төмендетіп көрсетуге тосқауыл қою үшін қатаң жауапкершілік қарастырылғаны жөн деп отыр.
Жаппай қудалауға үйір болса – жаман
Әрине, жазаны қатайтуға кәсіпкерлердің қауымдастығы қарсылық танытып отыр. Олар тауардың кедендік құнын анықтау барысында Мемлекеттік кірістер органының мамандары жаңсақтыққа жиі жол беретінін алға тартады. Салдарынан, жазаланғандар саны өседі.
Ұлттық кәсіпкерлер палатасының сарапшылары бір мысал келтірді. Қытайдан баспаға арналған ақ қағаздарды таситын компанияға кедендік тексеру қорытындысында «тауарының кедендік құнын дұрыс көрсетпеді» деп, жалпы сомасы 9,1 миллион теңге төлеуге ұйғарым беріліпті.
Бизнесмен мемлекеттік кірістер органының шешімімен келіспей, шағымданады. Компания 17 декларациясында ақ қағаздың бір келісін – 0,6 доллар, 1 декларацияда – 0,74 доллар деп көрсетіпті. Қаншаға сатып алса, соны көрсеткен. Ал бұған кеденшілер күдікпен қарайды. Қосымша тексеру барысында резервтік әдіс дегенді қолданып, барлық жүк партиясы үшін 1 келісін 0,87 доллардан есептеп, салықты қосымша төлеуге мәжбүрлемек болған.
Ведомство мамандары кедендік құнды анықтауда мәліметті интернеттен де алатыны жасырын емес. Мысалы, қытайлық маркетплейстерде ұқсас өнімнің қаншаға сатылатынын қарауы мүмкін. Содан пысық бизнесменнің әлдеқайда арзан өнім ұсынатын сатушыны табуы назарға алынбайды.
Дауласу қорытындысында палатаның көмегімен, компанияға қатысты кедендік тексеру қорытындысы заңсыз деп танылып, күші жойылды. Себебі заңнама талабы бұзылып, кедендік тексеріс актісінде тіпті декларанттың тауар құнына қатысты жалған мәліметтер ұсынғаны фактісін дәлелдейтін дәйектемелер де келтірілмепті. Сондай-ақ бизнесменнің ақ қағаздың бір емес, әрбасқа түрін әкелгені ескерілмеген.
Мұндай оқиғалар көп. Ендеше заң жобасын Парламентте қарау кезінде депутаттар тараптардың бірін қолдап, біржақты кетпей, тізгінді тең ұстап, ортадан шықса жөн. Әділдік пен шындық – ортада деген даналық бар. Бюджетті салықпен толтыру үшін асыра сілтеп, негізсіз қудалауға болмайды. Кәсіпкерлердің елді асырап, экономиканы асулардан асырып отырғанын ұмытпаған жөн.
Айхан ШӘРІП