Қазір қант өндірісі арқылы табыс тауып отырғандар зауытқа өткізілген қызылшаның 10-12 пайызын қантқа айналдырады. Бұл – соңғы жылдары не кері кетпейтін, не алға аспайтын, әбден қалыптасқан көрсеткіш. Оның қаншалықты шындық екені қайта өңдеушілерге ғана аян. Сонда 370 мың тонна шикізаттан 37 мың немесе 45 мың тонна аралығында ақ қант алады. Қанттың бүгінгі бағасын орташа есеппен келісіне 450 теңге, бір тонна қант қызылшасынан 100-120 келі қант өндіріледі деп алсақ, бір тонна шикізаттан 45-54 мың теңге пайда түседі. Енді осы санды мыңдаған тоннаға көбейтіп көрсек, қыруар қаржы шығады.
«Қазақстан» баспасөз клубында өткен баспасөз мәслихатына келген фермерлер қазір қант өндірісінде түсетін пайданың 70 пайызын қайта өңдеуші кәсіпорын алып қалып, шикізат өткізетін шаруаларға 30 пайызын ғана беретінін қынжыла баяндап, қант өндірісі саласын мемлекет меншігіне алу қажет екенін мәлімдеді. «Сонда ғана стратегиялық саланы сақтап қала аламыз. Бір кездері қант зауыттары алынатын дайын өнімнің есебінен түсетін кірістің 70 пайызын фермерлерге беріп, өздеріне 30 пайызын ғана қалдыратын. Сол уақыттары қант өндірісі де өркендеген, қазір салаға монополия орнатып алғандар барлығын керісінше істеп отыр», – дейді жылдар бойы қант қызылшасын өсіріп келе жатқан шаруалар.
Расында солай, биыл қант қызылшасы алқаптарының көлемін 8,5 мың гектарға жеткіздік, енді бірер жылдан соң екі есеге арттырамыз деп жоғарыға есеп беріп отырғандар, саланың дәл қазіргі жай-күйін жете білмейді. Оны айтасыз, ел экономикасы үшін ең қиын кезең болып саналатын өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының соңы мен жаңа ғасырдың бастапқы жылдарында қант қызылшасы алқаптарының аумағы қазіргіден айтарлықтай артық болғанын, бір жылдары қазіргі мақтанып айтып жүрген 7-8 мың гектарды Ескелді ауданындағы бір ұжымшардың өсіргенін білмейтіндер бар облыстың ауыл шаруашылығы саласын басқарып отырғандар арасында. Саланы жете меңгермегендер, қант қызылшасын өсіріп, баптаудың, жинаудың оңай шаруа емес екенін, қыруар қаржы мен еңбек күшін қажет ететіндігін де түсіне қоймасы анық. Мемлекет тарапынан қолдау барлығын жоққа шығаруға болмайды. Арасына бірер жыл салып барып, қазынаның қаржысына қайта-қайта жаңғыртудан, жабдықтаудан өтетін қант зауыттары да тасымалға деп тамшылатып болса да қаржы қарастырған болады. Алайда қайта жаңғыртудан өткендерімен шикізаттан алынатын нақты өнімнің көлемін 10-12 пайыздан асырмайды. Еуропада, көршілес Ресей мен Белоруссияда бұл көрсеткіш – 17-18 пайыз. Соған сай олардан түсетін пайда да қомақты. Ал бізде бәрі керісінше. Бір кезде қазіргі Жетісу облысы аумағында істеген төрт бірдей қант зауытын қосқанда еліміз бойынша 8 кәсіпорын қант өндірсе, бүгінде солардың төртеуі ғана қалды. Жетісуда екі зауыт жарым-жартылай жұмыс істеп тұр. Жағдай осылай жалғаса берсе, қант өндірісі саласы мүлде құрдымға құлары анық. Алдағы кездері шаруалар бұл дақылдан түбегейлі бас тартатын сыңайлы. Оған баспасөз мәслихаты барысында айтылғандар дәлел бола алады.
Облыстағы кезінде қант өндірісі барынша өркендеген Ақсу ауданында ширек ғасырға жуық уақыт осы салада еңбек етіп келе жатқан «Квитко» шаруа қожалығының басшысы Александр Квитко 2017 жылға дейін жағдай бірсыпыра тәуір болғанын айтады. Күзде егістіктен түскен пайдаға ауыл шаруашылығы техникаларын біртіндеп болса да жаңалап алу мүмкін еді. Өкінішке қарай, кейінгі бес-алты жылда фермер күзде кіріс санаудың орнына, қыстан қайтіп аман шығамын дейтін жағдайға жеткен. Өткізген өнімнен түскен қаржыны басқа тартса аяққа, аяққа тартса басқа жеткізе алмай қиналады. Жұмысшылардың жалақасын төлегеннен соң ештеңе қалмайды.
«Бүгін біз көмек сұрау мақсатында келдік. Жанымызға батқан жағдайларды жайып салмақпыз. Мен 2000 жылдан бастап қант қызылшасын өсіремін. Ол кезде күздегі пайда бөлінісі екі жаққа да аса қолайлы болатын. Шикізат өткізетін шаруаларға 70 пайызы беріліп, зауытқа 30 пайызы қалдырылатын. Өздеріңіз білетіндей, 2004–2009 жылдары экономикамыз үлкен дағдарысты бастан өткерді. Бәрімізге қиын тиді. Соның өзінде Ақсудағы қант зауыты аудандық салық комитетіне жыл сайын 400 миллион теңге төлемдер аударатын. Ол кезде кәсіпорын бағасы тым қымбат мазутпен жұмыс істейтін. Қазір зауыттың арзан отын – газға көшкеніне екі жыл болды. Қайта өңдеу бұрынғыдан бірнеше есеге арзандады. Бірақ біздер – шаруалар одан ешқандай жақсылық көріп отырғанымыз жоқ.
2015–2016 жылдары қанттың бағасы қазіргінің жартысын ғана құрайтын. Соған қарамастан, біздің өткізген шикізатымызға жақсы төленетін. Қазір бәрі керісінше. Қанттың бағасы еселеп қымбаттады да, соның негізін қалайтын біздің еңбегіміздің төлемі бұрынғыдан төмендеп кетті. Бүгінде қант зауыты пайданың 70 пайызын өзінде алып қалып, біздерді 30 пайызға телміртіп қойды. Жұмыс істейтін техниканы жаңалай алмай қалдық. Шаруа қожалықтарының 80 пайызында техника қаусап тұр. Қант зауыттарымен қант қызылшасын сатып алу жөнінде екі жаққа да тиімді келісімшарт жасағымыз келеді. Жыл сайын күзде болатын дау-дамайдан соң шешіледі дейді. Біздер де талап етіп, талпынып келеміз. Бірақ құрылтайшы бізбен санасқысы келмейді. Ақыр соңында тағы да шаруаларды қайта өңдеушіге кіріптар ететін келісімшарт жасауға мәжбүрміз. Бұл мәселе жылда қозғалады, бірақ нақты шешімін таппайды. Алға жылжыған жылдармен бірге шаруа адамдары үшін қант қызылшасын өсіру тиімсіз болып барады. Сондықтан бұл салаға мемлекеттік деңгейде назар аударып, нақты шаралар қолданатын кез жетті», – дейді Александр Квитко.
Облыстағы қант қызылшасы көп өсірілетін аймақтың бірі – Көксу ауданындағы «Рахимов» шаруа қожалығының басшысы Рахым Кәрімовтың айтуына қарағанда, қарпайым адамдарды қойып, фермерлердің өздері қант зауыттарының нақты қожайындары кім екенін білмейді. Түрлі болжамдар айтылып, біресе анаған, біресе мынаған теліп, бал ашып жүрген жұрт әйтеуір. Оның ойынша, былтыр аяқастынан пайда бола кетіп, халықты сабылтып қойған қант тапшылығы мен бағаның бетімен кетуінің басты себебінің бірі де осы белгісіздік, салаға жауап беретін нақты тұлғалардың беймәлімдігі. Фермерлердің жыл сайынғы бас ауруына айналатын қант зауыттарымен өздеріне пайдасыз бір жақты келісімшарттарға отыруы биыл да қайталанған. Бұның себебін де тап басып айтып, ақтайтын дәлел келтіретін жан жоқ.
«2005–2006 жылдарға дейін қант қызылшасы саласы субсидияланбаса да, бюджетті тиісті төлемдермен толықтыруда жақсы жағынан аталатын. 2006 жылға дейін қантты басқа елдерге жөнелтетінбіз. Одан кейін салада монополия орнады да, бәрі кері кетті. Қант қызылшасын сатып алу бағасының арзандығы табысты төмендетті. Қазір еліміздегі қант зауыттары бразилиялық фермерлерден қант қамысын үш есе қымбатқа сатып алады. Қант қызылшасынан өндірілген қанттың өзіндік құны 275 теңге болса, қант қамысынан алынған шекердің өзіндік құны 440 теңгеден жоғары. Осыдан барып, бразилиялық фермерлерден біздің қай жеріміз кем? Неге бізге олардан үш есе аз төлейді деген сауалдан туындайды», – дейді шаруа қожалығының жетекшісі.
Қант қызылшасы өндірісі саласында жедел өзгерістер қолға алынбаса, еліміздегі осы саланың жетекші аймағы – Жетісу облысында қант қызылшасын өсірумен айналысатын қожалықтар мүлде тұралап, тәтті түбір өсіруден түбегейлі бас тартуы мүмкін. Өйткені қайта өңдеу саласындағы монополистер қант өндірісіндегі қара жұмыста атқаратын қожалықтарды біржақты келісімшартпен тырп ете алмас, тығырыққа тіреп тастаған.
Шаруалардың айтуынша, жағдай жақсарудың орнына алға жылжыған жылдармен бірге құлдырау үстінде. Соңғы жылдары екі зауыт та бірнеше рет қайта жабдықталып, жаңғыртудан өткен. Алайда жұмыс істеу мен шикізат қабылдау әлі күнге бұрынғы жаттанды соқпақтан ажырамаған. Сол баяғы бәз қалпында. 2017 жылы қанттың бағасы 170-180 теңгенің айналысында болса, қызылшаның тоннасына зауыт 17 мың теңгеден беріп тұрды. Қазір қанттың келісі екі жарым есеге қымбаттап кеткенмен, шикізат қабылдаудың бағасы төмендеп, 15 мың теңгеге түскен. Зауыт қазір табыстың 70 пайызын алып отырғанын, шаруаларға 30 пайызын ғана беріп отырғанын жоғарыда жаздық. Қазақстан фермерлер қауымдастығы да қайта өңдеушілер пайдаға кенеліп, қожалықтарды тонап отыр деп санайды.
2004–2005 жылы қызылшадан қант шығару тоннасына 12 пайыз болатын. Ол кезде зауыттар ескі, әлі күрделі жөндеуден өтпеген еді. Сол уақытта егілген қырғызстандық тұқымдардың өнімділігі де төмен, 17 пайыздан аспайтын. Одан бері екі қант зауыты да модернизациядан өтті. Қазір жетісулықтар өнімділігі аса жоғары франциялық, америкалық тұқымдарды пайдаланады. Соған қарамастан «жаңартылған» зауыттар әлі күнге қызылшадан 10-12 пайыз ғана қант шығарады. Басқаны айтпағанда, көршілес Ресейде бұл көрсеткіш – 17-18 пайыз.
Біржақты келісімшарттар қожалықтарды банкрот қылады. Егер сала мүлде құрыса, мыңдаған адам жұмыссыз қалады. Мәселен, Жетісу облысы бойынша биыл 8,5 мың гектарға тәтті түбір себіліпті. Осы саланың жілігін шағып, майын ішкендердің айтуынша, дұрыс өнім алу үшін бір гектарда бір адам тұрақты жұмыс істеуге тиісті. Сонда келер жылы қант қызылшасы себілмей қалатын болса, бірден 8,5 мың адам екі қолға бір күрек таппай қалмақ. Сондықтан фермерлер мен зауыттар өзара түсіністікте, екі тарапқа бірдей тиімділікте жұмыс істеуі керек. Егістік алқаптарын көбейтумен мәселе шешілмейді. Ең құр дегенде, қайта өңдеуден соңғы пайданың бөлінісін теңестіруге қадам жасалмаса, жағдай ушыға бермек. Фермерлер осыған орай өнімнен түскен кірістің 55 пайызы зауытта қалып, 45 пайызы шаруаларға берілсе дұрыс болар деп отыр. Тіпті болмаса, қант өндірісі саласын мемлекет меншігіне алғаны жөн. Мұның бәрі бұған дейін де айтылып, сан мәрте талқыға салынған. Ендігі үміт – су жаңа Ауыл шаруашылығы министрінде.
Болат АБАҒАН,
Жетісу облысы