Ал жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға тиесілі жылжымайтын мүлік көлем – 397 млн шаршы метр. Осыған дейін сарапшылар ипотека нарығында мемлекеттің үлесі шамадан тыс жоғары болғандықтан, екінші деңгейлі банктер өз әлеуетін толыққанды пайдалана алмай отырғанын алға тартатын. Бірақ биылдан бастап мемлекеттік бағдарламаға лимит бекітілгені азаматтардың наразылығын туғызды. Өйткені айлар бойы онлайн кезекте тұрғанымен, белгіленген күні сайттар санаулы секундта жұмысын тоқтатады.
Мемлекеттік «7-20-25» ипотекалық бағдарламасы 2018 жылы әлеуметтік осал топтарға жатпайтын, бірақ баспанаға мұқтаж жандарға арнап іске қосылған еді. Оның шарттарына сәйкес, жұмыс істейтін, басында баспанасы жоқ кез келген азамат 20 пайыздық бастапқы жарнаны төлеу арқылы 7 пайыз жылдық мөлшерлемемен 25 жылға дейінгі ипотека рәсімдей алатын. Бірақ тек жаңадан пайдалануға берілген үйді тікелей құрылыс компаниясынан сатып алуыңыз қажет. Бағдарлама іске қосылғаннан бастап 2022 жылдың желтоқсанына дейін 852,2 миллиард теңгеге жалпы саны 64 146 жеңілдетілген қарыз берілген.
Бастапқыда талаптарға толық сай келетін пәтер тапсаңыз, бағдарламаның серіктес банктеріне өтініш беріп, мақұлданған жағдайда ипотека рәсімдеуге болатын. Қазіргі кезде пәтерді тауып, жарнасын құйып қойсаңыз да, сәттілік серік болмаса, «алғашқылардың» тізіміне ілігер-ілікпесіңізді білмейсіз. Өйткені осыған дейін толыққанды жұмыс істеп келген бұл бағдарламаға биылдан бастап жылына 100 млрд теңгеге дейін шектеу қойылды. Оның өзінде әр тоқсан сайын банктерге несие беру үшін 25 млрд теңге бөлініп отырады. Алғашқы айларда адамдар банк бөлімшелерінің алдында ұзынсонар кезекке тұрса, қазір барлығы онлайнға көшкен.
Жағдайды алаяқтар да дер кезінде пайдаланып, кезектен тыс пәтерге қол жеткізу «жолдарын» ұсынуда. Бұл туралы бағдарламаның операторы «Қазақстан тұрақтылық қорының» әлеуметтік желі парақшаларындағы ескертулерден көруге болады. Желі қолданушылары «нарықтық ипотеканы рәсімдеуге жалақымыз мардымсыз, мемлекет тарапынан жеңілдетілген несие болмаса, тек пәтер жалдап өмір сүруге тура келеді» деп пікір қалдырған.
Бұл негізсіз де емес, себебі Бірінші кредиттік бюроның мәліметінше, елдегі орташа жалақы мөлшері – 365,5 мың теңге. Ал нарықтағы екінші деңгейлі банктер ұсынатын ипотеканың ең төменгі мөлшерлемесі – 18,5 пайыз. Мұндай жағдайда елдегі орташа жалақы алатын азаматтардың өзі банкте төлем қабілеттілігін растай алмайтыны анық.
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының мәлімдеуінше, мемлекеттік қолдаудың қысқаруы нарықтағы бағаның төмендеуіне және коммерциялық ипотеканың артуына әсер еткен. Мәселен, биыл қаңтар-шілде айларында 850 млрд теңгеге жаңа несие берілген. Бұл өткен жылдың ұқсас мерзімімен салыстырғанда 19,3 пайызға аз, яғни 205 млрд теңгеге төмен. Ал керісінше, екінші деңгейлі банктерге тиесілі ипотеканың үлесі 2022 жылы 9 пайыз болса, биыл 25 пайызға ұлғайған.
«Халыққа жеңілдікпен ұсынылған «Баспана Хит», «Орда» секілді бағдарламалардың қысқаруынан кейін және «7-20-25» бойынша қаржыландыру шектелген соң, ипотекалық нарық өзінің табиғи тұрақты өсуіне қайта оралуда. Сәйкесінше, мөлшерлеменің өсуін және нарықтағы ең ірі ойыншы – «Отбасы банкіндегі» несие беру шарттарының қатаюын ескерсек, биыл берілген жаңа заемдардың азаюы заңды құбылыс. Сұраныс әлі де жоғары болғанымен, жеңілдікпен баспанаға қолжеткізуге мүмкіндік беретін ресрустардың шектелуі оларды одан да тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Мәселен, жеңілдетілген автонесие бағдарламасында игерілмеген қаражат санаулы жандарға көлік алуға мүмкіндік берудің орнына автобус парктерін жаңартуға бағытталатын болады. Сол секілді тұрғын үймен қамтуға арналған жеңілдетілген қаржыландыруды әлеуметтік инфрақұрылымды жақсартуға (мектептер, ауруханалар, балабақшалар салу) бағыттау орынды болар еді», – дейді Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының сарапшылары.
Мамандар мұндай жағдайда коммерциялық ипотека рөлінің қайта артуы және ипотекалық кредиттер портфелінде «Отбасы банкі» үлесінің өсуі 59 пайыздық деңгейде қалғаны қалыпты үрдіс деген пікірде. Сонымен қатар тұрғын үй бағасы азаматтардың нақты кіріс динамикасымен теңесуі де оң өзгерістер деп бағаланады. Өйткені бұл тұрғын үй нарығында теңсіздіктің одан әрі жинақталуына жол ашады.
Ал нарықта тұрғын үйге деген сұраныстың көптігі «қалай да баспаналы болуды көздеген» азаматтар үшін түрлі «қызмет түрлері» мен баспаналы болу схемаларын қалыптастырды. Мысалы, «7-20-25» бағдарламасы қалыпты жұмыс істеп тұрған кезеңде азаматтар құрылыс компанияларындағы пәтерлердің 20 пайыз алғашқы жарнасын төлеп, бронға қоятын. Ал қазір жеке кәсіпкерлік ретінде тіркелген ұйымдар алғашқы жарнасы жоқ азаматтарға «делдалдық» қызмет ұсынады. Олар алғашқы жарнаны тұтынушылық несие ретінде рәсімдеп, екінші деңгейлі банктерден ипотека алуға «жәрдемдеседі». Нарықта мұндай қызмет құны – 500-650 мың теңге шамасында. Келісімшартқа отырған сәтте қаражаттың жартысын, ал үйдің кілтін қолыңызға алғанда қалған соманы төлейсіз. Бірақ бұл несие тарихы жақсы және төлем қабілеттілігі жоғары азаматтар тобына ғана арналған. Себебі алғашқы 6 жылда сіздің ай сайынғы төлемақыңыз – 400 мың теңге немесе одан да жоғары болмақ.
Freedom Finance Global компаниясының сарапшылары, ұзақмерзімді перспективада 2022–2023 жылдар 2018 жылы басталған нарықтың өсуіндегі өтпелі кезең екенін алға тартады.
«Қазір әлемдік нарықтар мен елдердің көпшілігі экономиканың тұтастығын сақтай отырып, жоғары инфляциялық көрсеткіштер мен қатаң мөлшерлемелер кезеңінен шығып келеді. Қазір қазақстандық жылжымайтын мүлік нарығының ағымдағы жағдайын қатаң деп бағалауға болады, әрі бұл тенденция 2024 жылдың басында солай болып қалуы мүмкін. Нәтижесінде, аталмыш тенденцияның әсерінен мөлшерлемелер төмендеп, келер жылы нарыққа қолдау көрсетеді. Әрине, ставканың төмендеуі жылжымайтын мүлік нарығындағы барлық мәселелерді шеше алмайды. Мемлекет тарапына белгілі бір деңгейде нарықты бақылау қажет-ақ. Мұндай шаралар халықтың сатып алу қабілетін жақсартуға тиіс», – дейді мамандар.
Кәмила ЕРКІН