Негізінен, Арал теңізі аумағында орналасқан Барсакелмес аралы ғылыми тұрғыда 1848 жылы тамыз айында ашылған. Дерекке сәйкес, бұл жер Петерборден келген лейтенант Алексей Бутаковтың экспедициясы барысында белгілі болса керек. Осы экспедицияға географ А.Макшеев пен топограф А.Акишев те қатысқан. Экспедиция мүшелері аралдың топографиялық түсірілімдерін жасап, оның ландшафтын дайындаған. Ал ландшафттың алғашқы суреттемелерін солдат Тарас Шевченко жасаған деген ақпар бар. Осыдан кейін түрлі экспедициялар ұйымдастырылып, аралдың табиғаты, бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер, аң-құс түрлері жіті зерттеле бастапты.
Мемлекеттік табиғи қорық өз жұмысын бастаған кезеңдерден бастап, оның тамаша табиғаты көрген адамды ерекше сезімге бөлейді. Сол уақытта бір-біріне іргелес қоныстанған Барсакелмес пен Қасқақұлан аралдарында біршама отбасы тұрмыс кешкен көрінеді.
«Қазір Қасқақұланда адам тұрмайды. Бұл Арал теңізінің тартылып, теңіз ортасындағы аралдың құрлықпен қосылып кетуімен тікелей байланысты. Бір кездері ол жер қайнаған тіршілік ортасына айналған еді. Сол уақытта Қасқақұланда екі флот жұмыс істеп, балық шаруашылығы қарқынды дамыды. Аштық кезде орыстарға Аралдан 14 вагон балық жөнелтілгені тарих парақтарынан белгілі. Сол жұмыстарға Қасқақұланның да үлесі зор. Ауылда 10 жылдық мектеп, дәрігерлік пункт, электр станциялары да жұмыс істеді. Сол уақытта ауылымызға ұшақ пен кеме ғана қатынайтын. Бүгінде аралдағы үйір-үйір құландардың қатары артып, сексеуіл қалың орманға айналғаны байқалады. Тек көлік жүріп өтетін жалғыз жол бар», – деп еске алады Қасқақұлан ауылының байырғы тұрғыны Ранай Сатаева.
Дерекке сәйкес, 1929 жылы Барсакелмес аралында «Союзпушнина» аңшылық шаруашылығы құрылыпты. Осы арқылы қорықтағы жануарлар әлемін бағалы құстар және аң түрлерімен байыту міндеті жүктеледі. Нәтижесінде, 1929–1939 жылдар аралығында мұнда ірі құм балпақтары, ақбөкендер және қарақұйрықтар жеткізіліп, құм балпағының кәсібі ашылған.
1930 жылдары Кеңес Одағында табиғи ресурстарды, оның ішінде биологиялық ресурстарды пайдалануға деген қызығушылық артады. Соның негізінде қайта бейімдеу, бағалы аң түрлерін қайта қалыптастыру бойынша жұмыстар кең көлемде жүргізілді. Осы орайда жаңа қорғалу аумақтары қалыптасады.
Нәтижесінде, 1939 жылы Қазақстанның Кеңестік Халық Комиссариатының 10.12.1939 жылғы №973 қаулысымен Барсакелмес мемлекеттік қорығы құрылады. Ал іс жүзінде 1940 жылдың сәуірінде – шаруашылықты аң совхозынан қорыққа беру іске асырылған. Дәл осы уақыттан бастап аралдың табиғатын жоспарлы түрде зерттеу басталды.
Қорық жұмысын жандандыру бағытында түрлі бастамалар қолға алынған тұста аралға қоныс аударған халықтың қарасы аз болмады. Теңіз ортасындағы аралда тұрмыс кешкен тұрғындардың сол кездегі ахуалы жайында айтары да аз емес.
«Біз 1984 жылы отбасымызбен Барсакелмес қорығына көшіп бардық. Сол уақытта қорықта 2 орыс, 5 қазақ отбасы тұрып жатты. Жолдасым Серік Мұрынов аралда құлан бағушы, ал мен сауыншы болып жұмыс істедім. Екі жылдай сауыншы, кейіннен кітапханашы болып қызмет еттім. Ол уақыттағы қорықтың табиғатын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Аралда құлан, киіктің санында есеп болмады. Сондай-ақ 15 шақты сиыр өсірілді. Осы мүйізді ірі қараны күніне екі мәрте сауып, қаймақ, құрт жасаймыз. Орыс отбасының бірі – Михаил есімді көршіміз тракторшы болды. Келесі орыс көршіміз үйлерді электр энергиясымен қамтамасыз етумен айналысатын еді. Қорық өсімдіктер түріне өте бай. Соның ішінде жантақ пен сексеуілдің санында есеп болмады. Азғантай отбасы тұрсақ та, бір үйдің баласындай тату болдық. Түрлі мерекелік шара ұйымдастырып, әр кешті көңілді өткізіп тұратынбыз. Кинотеатрдан аптасына екі мәрте кино көретін едік. Аралда шағын кеңсеміз жұмыс істеді. Сол уақытта кеңсе директоры марқұм Мұса Сабырбаев деген кісі болатын. Барсекелмеске Арал қаласынан арнайы ұшақ қатынап, азық-түлігімізді үздіксіз жеткізіп тұрды. Мәскеуден де жиі мамандар келетін. Осылайша, қорықта 5 жылдай тұрмыс кешкен едік», – деп еске алады Барсакелместің сол кездегі тұрғыны Нұрсәуле Қалыбаева
Негізінен, қорық жұмысының тұяқты жануарларға бағытталуы Қазақстанның қорық ісі бойынша басшыларының жоспарлық міндеттемелері болды. Сол кездегі негізгі жұмыс шөлді жерлердің тұяқты жануарларын зерттеу және сақтап қалумен ғана шектелмеген. Оларды жаңа аумақтарға жерсіндіру жұмыстары да қолға алынған. Бұл тұрғыда алдымен құландарды жерсіндіруге баса назар аударылыпты. Ең бастысы, қорықтың ғылыми бөлімдері тарапынан табиғат жылнамасын жүргізуге ден қойылады.
Барсакелмес қорығының алғаш құрылымдаған сәтін көзбен көрген әрбір тұрғын сол уақытты тәтті естеліктермен есте алады. Ол уақытты өз өмірлеріндегі ерекше әсерге толы қызықты кезеңге балайды.
«Қорықта 1980–1982 жылдар аралығында тұрмыс кештім. Тұңғыш баламды осында дүниеге әкелдім. Қазір балам 42 жаста. Сол уақытта күйеуім қорықтағы медициналық бекеттің меңгерушісі болып қызмет атқарған болатын. Ол кезде қорықты Владимир Жевнеров деген орыс азаматы басқарды. Жаз бойына қорықта Ресейден биологтар, ғылыми қызметкерлер ағылып келіп тұратын. Осы жылдар аралығында Барсакелмес тұрғындары ұлтқа бөлінбей, ауызбіршілікпен өмір сүрдік. Бұл өміріміздегі ең қызықты кезең болатын», – деп еске алады қорықтың сол кездегі тұрғыны Даража Дүйсенбаева.
Алғашқы жылдары қорықта қарбалас тіршілік болады. Сол кезден бастап арал қызметкерлері ішкі міндеттемелерді шешумен қатар, сыртқы ғылыми орындармен де байланыс орната бастайды. Құрылымдау кезеңін көзбен қорық тұрғындары бұл кезеңді былайша еске алады.
«1983–1986 жылдар аралығында қорықта құлан бағушы болып жұмыс істедім. Сол уақытта қорықта 13 отбасы тұрып жатты. Әрқайсысына жүктелген жұмысы болды. Жаз айларында Ресейден ай сайын кезек-кезек студенттер келіп тратын. Өзім құландарға қарап, күтіп-баптап, жем-шөбін беріп отырамын. Әйелім сол кездегі сиыр фермасында жұмыс істеді. Қорыққа Аралдан екі мезгіл ұшақ, кеме қатынасы жолға қойылды. Сәт сайын азық-түлік пен басқа да тұтынатын заттар жеткізілсе, қыс мезгілінде отын тасымалдайды. Яғни, қорықтағы тұрғылықты халыққа барлық жағдай жасалды. Сол уақытта сиыр фермасының базасы тарлық етіп, 3 мың саман кірпіш басып, өз күшімізбен базаны кеңейттік. Жалпы, қорықта ойын-сауық орталығы, кинотеатр қызметі жолға қойылды. Жаз мезгілінде жағажайда суға түсіп, түрлі іс-шара ұйымдастырып тұрдық. Бір сөзбен айтқанда, молшылық жылдарды бастан өткердік», – дейді қорық тіршілігін көзбен көрген тағы бір тұрғын Болатбек Жарасов.
Жиырмасыншы ғасырдың орта шенінде әлемдік ғылымда кешенді зерттеулерге, экожүйелерді зерделеуге және онда болып жатқан динамикалық процестерге деген қызығушылық арта бастайды. 1960 жылдың басында шөлді экожүйелердің кейбір типтерін зерттеуге деген қызығушылық Барсакелмес аралына зерттеушілердің тобын алып келеді. Бұл кезең Арал теңізінің кебуімен тұспа-тұс келген. Кейінгі жылдары талайды тамсандырған қорықтың тұрса табиғаты теңіздің тартылуына байланысты дағдарысқа ұшырай бастайды.
«2000 жылдан кейін қорықтың айналасында теңіз жазықтығының айтарлықтай бөлігі ашылып, арал құрлықпен бірігіп кетті. Бұл жабайы аңдар миграциясының қайта іске асуына мүмкіндік берді. Арал теңізінің кепкен табаны экожүйелердің флорасы мен фаунасының біріншілік қалыптасу аренасына айналды. Тұщы судың болмауынан тұяқты жануарлар Барсакелмес аралынан шығып кетті. Соның ішінде құландар тұщы су көздері бар бұрынғы Қасқақұлан аралының айналасындағы теңіздің кепкен табанындағы сексеуіл тоғайларына үдере көшірілді. Ал қарақұйрықтар мен ақбөкендер шығыс жағалау бойынша кеңінен миграциялады. Қазір қорықта бұрынғыдай халық тұрмайды. Тек мемлекеттік инспекторлар он күндік ауысыммен кезекшілікке шығады», – деп түсіндірді Барсакелмес қорығының директоры Хамит Қаниев.
Теңіздің тартылуына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 25.11.2006 жылғы №1162 қаулысымен Барсакелмес қорығының аумағы 10 есеге ұлғайып, 160 826 гектарға жеткен.
Ал 2016 жылдың 19 наурызында ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» бағдарламасы бағыттаушы кеңесінің 28-ші сессиясы шешімімен Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы РММ-і негізінде құрылған Барсакелмес биосфералық резерваты ЮНЕСКО биосфералық резерваттарының әлемдік жүйесіне енгізілген. Бүгінде ЮНЕСКО-ның Барсакелмес биосфералық резерваты – Тұран шөлейттерінің солтүстік және орташа аймақшалық типіне кіретін экожүйелерді қорғайтын Еуразиядағы бірден-бір қорық.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 29 шілдедегі №484 қаулысына сәйкес Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығының көлемі Сырдария өзенінің Кіші Арал теңізіне құяр сағасындағы «Дельта» учаскесін (2 300 гектар) қосу арқылы ұлғайтылды. Бүгінде қорықтың жалпы аумағы 163 126 гектарды құрап, 3 кластерлік учаскеден тұрады. Яғни, «Барсакелмес», «Қасқақұлан» және «Дельта» учаскесі болып біріктірілген. Бүгінде қорық аумағында 56 мың гектарды құрайтын сексеуіл ормандары, флорасы 325 түр жоғарғы өсімдіктер бар. Оның ішінде 16 эндемик және 5 түр өсімдік Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Қорықтың жануарлар әлемі де саналуан. Омыртқасыздар түрі өте көп. Жәндіктердің өзі 12 отрядтан тұратын 2 000 түрге жуықтайды. Бұдан өзге қорықта өрмекшінің 107 түрі мекендейді екен. Қосмекенділердің 2 түрі болса, бауырымен жорғалаушылар 12 түрге бөлінеді. Сол сияқты құстардың 250 түрі мекен етсе, оның 33 түрі «Қызыл кітапқа» енгізілген. Сонымен қатар 28 түр сүтқоректілердің 3 түрі, ал 22 түрлі балықтардың 4 түрі «Қызыл кітаптың» тізіміне жазылды.
Қазіргі қорықтың ғылым, ақпарат, мониторинг және экологиялық ағарту бөлімі 5 тақырыпта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Соның негізінде, Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы еліміздің алдыңғы қатарлы ерекше қорғалатын аумақтарының бірі. Қорық өз қызметі барысында көптеген отандық және халықаралық ғылыми ұйыммен – БҰҰДБ, Халықаралық Аралды құтқару қоры, Жапон елшілігінің «Шөптер тамыры» бағдарламасы, ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» бағдарламасы, Қазақстан биоалуантүрлілігін сақтау қауымдастығы және тағы басқа ұйымдармен етене жұмыс істеуде.
Соңғы жылдары құлан көшкен Барсакелмес қорығы маңының құрлықпен қосылып кетуі көпшілікті алаңдатып отыр. Дейтұрғанмен, үздіксіз жүргізіліп отырған жұмыстар қорықты сақтап қалуға мүмкіндік жасап келеді.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ
Қызылорда облысы