Олар нарықта ойына келгенін істей алады. Жалғыз-жарым адам оларға қарсы тұра алмайды, содан амалсыз алдағанына көніп, айдағанына жүруге мәжбүр. Ескі Қазақстан азаматтарға бірігіп, бірлесе қорғануға мүмкіндік бермеді. Жағдай Әділетті Қазақстанда өзгеруі мүмкін.
Бір ғана мысал: Қазақстандағы әуетасымал саласын олигополия жайлағаны мәлім. Шетелдік компаниялар кіре алмады, нарықты негізгі екі-үш алпауыт өзара бөлісті. Олар үшін бұрынғы билік ерекше жағдайлар түзіп, артықшылықтар, жеңілдіктер берді. Соның ішінде «отын алымы» дегенді заңмен бекітіп берді: егер елде әуекеросин мен жанар-жағармай қымбаттаса, әуекомпанияларға оның шығынын клиенттерінен өндіріп алуға рұқсат етті. Яғни, ол шығындарын билет құнына қосуына болады.
Заңнама бойынша «отын алымы» тетігі тек әуеотын бағасы көтерілген кезде ғана іске қосылуы тиіс. Алайда дәндеген әуетасымалдаушылары бұл алымды билет құнына тұрақты түрде қосуды жаман әдетке айналдырған. Салдарынан Қазақстан халқы әуебилеттердің тоқтаусыз шарықтап бара жатқанына шағымданумен келеді. Айтпақшы, бүгінде Қазақстандағы ұшақ билеттерінің құны – бүкіл посткеңестік кеңістіктегі ең қымбаты.
Бұл әділетсіздікпен күресу үшін Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі мен Бас прокуратура Air Astana-ға қатысты бірлесіп жүргізген тексеруді аяқтады. Оның қорытындысында және Алматы қаласының әкімшілік құқықбұзушылықтар жөніндегі Мамандандырылған ауданаралық сотының шешімімен Air Astana әуекомпаниясына жанармай алымын негізсіз қолдануда көрсетілген үстем/монополиялық ережені теріс пайдаланғаны үшін» 876 миллион теңгеден астам сомаға айыппұл салынды.
Себебі ұшақ билеттерін ұшу күні немесе таяу күндерде сатып алғанда Air Astana жолаушылардың барлық санатынан 3 500-ден 6 500 теңгеге дейінгі аралықта жанармай алымын негізсіз жинап отырған. Нәтижесінде, отандық алып әуетасымалдаушы аталған миллиардқа жуық қаржыны ел бюджетіне аударады. Ал алданған жолаушылар құр қалды. Егер елімізде «топтық соттасу» тетігі болғанда, әлгі миллиард тікелей клиенттердің қалтасына түсетін еді.
Америкада бұл – әділдік пен ауқат тетігі
Алдыңғы қатарлы елдерде топтық талап қою институты бұрыннан жұмыс істейді. Әсіресе, Америка Құрама Штаттарында жақсы дамыған: оны Сlass action деп атайды. Ол тұтынушыларға өз құқықтарын бірлесіп қорғауға мүмкіндік береді.
Америкалық заңгер Дэйв Рус жарқын бір мысал келтірді. 2001 жылы өз басшыларының алаяқтық істері әшкереленіп, атақты Enron энергетикалық корпорациясы күйреп тынды. Бұл аса ірі банкроттық оқиғасы ретінде тарихқа енді. Салдарынан оның құнды акцияларына салым салған тек АҚШ-тағы ғана емес, бүкіл әлемдегі қаншама адам жиғанынан айырылды.
Не істеуге болады? Соттасқан жөн. Алайда егер сіз «Энрон» акцияларында ондаған мың доллар жоғалтқан жеке клиент болсаңыз, сот процесі одан да көп шығын келтіреді. Себебі «Энрон» акционерлерінің «сен тұр, мен атайын» дейтін сайдың тасындай іріктелген азулы адвокаттарымен тең жағаласа алуы үшін білікті, мықты қорғаушы жалдауға тура келеді: оның жеңетініне кепіл жоқ. Әрі сот үрдісі ұзақ жылға созылады, жүйке жұқартады. Салдарынан адамның әділдікке деген сенімі сетінеп, жігері жасиды.
Дәл осы кезде class action көмекке келеді. Ол үшін тағдырлас, мұңдас адамдар жиналып, сотқа жеке-дара емес, топтық талап арыз беруі керек. Сонда олар да ортақ қаржы шығарып, ірі калибрлы адвокатты, тіпті олардың тобын жалдай алады. Топтық талап қоюларды адвокаттар кеңселері, заңгерлік фирмалар жақсы көреді, қорғауға ықыласпен-ынтамен келіседі: алатын комиссиясы жоғары.
Сонымен бірге топтық шағым түсірілгенін естісе, сот процесіне жеткізбей, алпауыттар алдын ала келісімге келуге ынтық тұрады. «Энронға» сеніп, сан соққан америкалықтар 2006 жылы сотқа дейінгі бітім аясында 7,2 миллиард доллар өтемақы ала алды.
Әйткенмен, сот тарихындағы ең ірі жеңістердің бірі – темекімен байланысты. Дамыған елдерде шылымқорлар топтық арыз беріп, миллиардтап өтемақы алып жүр. Camel, Kool, Winston, Pall Mall сияқты брендтердің иесі R.J. Reynolds Tobacco да таяуда тізе бүгіп, сот оны Флорида штатында Синти Робертсон бастаған жәбірленушілер тобына миллиард доллар өтемақы төлеуге міндеттеді.
Бұл саладағы атақты хикая «Ингл ісі» деп аталады. 1994 жылдан бері әділдік іздеген Флорида тұрғыны Говард Ингл ақыры, 2000 жылы темекінінің пәле (өкпенің қатерлі ісігі) және басқа да қауіпті ауруларға соқтыратыны сот арқылы ресми мойындалуына қол жеткізді. Бұл шешімге Америкада кейінгі барлық сот процесінде дау келтіруге жатпайды. Сол жылдар аралығында судья бұл іске class action мәртебесін берді. Соның арқасында оған шылым шегуден жапа шеккен өзге адамдар да қосыла алды. Нәтижесінде, сот темекі өндірушілерді шағымданушыларға рекордтық өтемақы – 145 миллиард доллар төлеуге міндеттеді.
Сот шешіміне сәйкес, Philip Morris 73,96 млрд, R.J. Reynolds – 36,28 млрд, Brown & Williamson (British American Tobacco бөлімшесі) – 17,59 млрд, Lorillard Tobacco – 16,25 млрд доллар төлеуге мәжбүрленді.
Ал озық елдерде азаматтардың саналылығы әрі ауызбіршілігі арқасында мәселен, адам денсаулығына залалды дәрі-дәрмектер үнемі саудадан алып тасталып жатады. Вакцина шығаратын әлемдегі ірі өндірушінің бірі «Мерк» 2007 жылы 27 000 зардап шегушіге 4,85 миллиард доллар өтемақы төледі. Ауырсыну сезімін басатын Vioxx дәрісі денсаулыққа зиян болып шықты.
Виаграға қарсы талап арыздар мыңдап саналады: ол бірқатар пайдаланушыны соқыр ететіні, қатерлі ісік (меланома) туындататыны әшкереленді. Қанды сұйытушы Хarelto ішкі қан кетуге соқтыратыны белгілі болды: 25 600 шағым, 775 млн компенсация аударылған. Risperdal психотропты препараты ұл балаларда омырауының, сүт безінің өсуіне ықпал ететіні анықталды: 10 мың талап арыз, 10 млрд доллардан артық өтемақы берілген.
Алпауыттардың азуын қағатын «қару»
Топтық талап арыз берудің дамыған елдерде қамтымаған саласы жоқ. Еңбек қатынастарынан бастап, әуекомпаниялары, азық-түлік өнімдері, әлеуметтік салалар, ақпарат құралдары және басқасы болып кете береді. Мысалы, елімізде көрермендер кейбір отандық арналардың рейтинг көтеру үшін анайы, бейәдеп тақырыптармен шектен тыс әуестеніп, ұлттық рухани құндылықтарға жойқын соққы беріп жатқанына шағымданады, бірақ қылар қайраны жоқ: оған қарсы топтасып, соттаса алмайды.
Қазақстанның ұлттық заңнамасы топтық талап қоюды (class action) қарастырмайды. Бірақ алдағы жылдары бұл олқылық түзелуі мүмкін. Мемлекет басшысының тапсырмасымен Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі «Кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасын әзірлеп жатыр.
Агенттік төрағасы Марат Омаровтың айтуынша, құжаттың басты бір жаңалығы – Қазақстанда ұжымдық, топтық талап қою институтын енгізеді.
– Қолданыстағы құқықтық жүйенің маңызды бір кемшілігі бар: ол белгілі бір компанияның, компаниялар тобының, олигополиялардың әрекеттерінен зардап шеккен адамдардың үлкен тобына шығындарды өндіртудің тиімді тетіктерін бермейді. Тек соңғы 1,5 жылда монополияға қарсы орган 5 миллиард теңгеден астам монополиялық кірісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз етті. Сонымен қатар қазір соттарда заңсыз табыстың жалпы сомасы 13 миллиард теңгеден асатын істері қаралуда. Бұл – тұтынушылардан заңсыз жиналған қаражат, – деп хабарлады антимонополиялық органның мамандары. Бұл қаражаттар тұтынушыларға тиюі мүмкін еді
Парадокс сол, азаматтық заңнамаға сәйкес, өзіне келтірілген залалды адамдар сот арқылы өз бетінше өндіртуге міндетті. Бірақ зардап шеккендерге талап арыздарын өз бетінше біріктіруге жол бермейді.
«Әдетте доминанттар мен монополистер тарапынан жеке тұлғаға келтірілген залал сомасы салыстырмалы түрде аз болып келеді. Мысалы, электр, жылу беретін компаниялар әрбір абоненттен 3-5 мың теңге артық алуы мүмкін. Сол бірнеше мың теңге үшін тұтынушылар сотқа жүгіне бермейді. Алайда сондай шығындар адамдардың кең ауқымына – бірнеше миллион адамға дейін келтіріледі. Ақыр соңында шығын сомасы миллиардтаған теңгеге жетеді. Мұның сыртында адамдардың көпшілігі өзіне мыңдаған теңге шығын келтірілгенін білмей жатады. Сот арқылы монополистен, олигарх компаниясынан миллиардтаған қаржы өндіріп алуға болатынын түсінсе, топтық шағымға адамдардың өздері қосылады», – деді агенттік мамандары.
Олардың байламынша, Қазақстанда Топтық талап қою институтының болмауы, шын мәнінде, көптеген адамның ірі бизнес бұзған құқықтарын қалпына келтіріп, қорғауды мүмкін емес етті. Бұл ахуал халық алдындағы бизнестің жауапсыздығын тудырды.
Осы проблемаларды топтық талап қою институты жоя алуы мүмкін.
Қарсылар не дейді?
Ведомствоның түсіндіруінше, бұл институттың теріс жағы да бар. Қазақстандық сот Америкадағы сияқты әділдік танытып, тұтынушылар жағына шығып, оларға шектен тыс көп өтемақы тағайындаса, онда оны толық төлей алмаған ірі компания дәрменсіз жағдайға жетуі, ақыры банкрот болып тынуы мүмкін. Бірақ бұл олардың жауапкершілігін арттырады, басқасына сабақ болады.
Әлемде топ болып соттасудың басты екі моделі бар: олар – opt-in немесе opt-out деп аталады. Қазақстан осының екінші үлгісін таңдап отыр. Себебі оның аясында тек сот процесіне қатысуға тікелей келісім білдіргендердің ғана емес, басқа да зардап шегушілердің құқықтары мен мүдделері қорғалады. Соның арқасында бастапқыда соттасудан сырт қалған адамдарға кейін қосылуға мүмкіндік беріледі.
Мысалы, Нью-Йоркте Uber-дің 96 мың жүргізушісі компания менеджментін топ болып сотқа берді. Олар оны еңбек келісімшартын бұзғаны, табыстан ұсталмауы тиіс бірқатар алым-салықты ұстап келгені үшін айыптады. Бұл топтық шағымға такси жүргізушілері бертінге дейін қосылып, толығумен болды.
Келесі жылы Қазақстанда да ресейлік Яндекс.Такси агрегаторы өз жүргізушілерінен төл комиссиясы сыртында, мемлекет үшін салықтарды, зейнетақы жарналарын, медсақтандыру жарнасы мен алымдарын ұстай бастайды. Сонда Яндекс.Такси жүргізушілерінің компанияға шағымы болса, оны биылғыдай ереуілмен емес, топтық талап қою институты арқылы заң аясында шешуге мүмкіндік алса, құба-құп.
Антимонополиялық агенттік сарапшылардың opt-out моделіне қарсы дәйектемелерін тыңдапты. Оның мәліметінше, бұл модельге қарсы дәйектемелер нақты емес, бұлыңғыр болып келеді: мысалы, құқықтық дәстүрімізге сәйкес келмейді, әлдебір «эксцеске» соқтыруы мүмкін дейді. Бизнеске жүктеме түсіреді деген дәлел де алға тартылыпты. Ал халыққа түскен ауыртпалықты кім ойлайды?
Үкіметтің және Парламенттің бұл заңды құптар-құптамасы әзірге белгісіз. Монополияға қарсы органның ұстанымы табанды: АҚШ-та, кейбір Еуропа елдерінде және басқа да бірқатар мемлекетте қабылданған opt-out моделі заң бұзушы монополистер үшін барынша профилактикалық әсерге ие және зардап шеккендердің ең көп санына шығындарды өтеуге мүмкіндік береді. Әрі өндіруге болатын өтемақысы да молырақ.
Айхан ШӘРІП