Мұнда демократияны дамыту, адам құқықтарын қорғау және заң үстемдігін нығайту мақсатында қажетті заңнамалық жағдай жасалған. Осы мақсатта Қазақстан ауқымды демократиялық реформалар жүргізіп, өзінің халықаралық міндеттемелеріне сәйкес адам құқықтарын қорғайтын болады.
Атап айтқанда, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасының қағидаттарын енгізу шеңберінде Қазақстан азаматтары саяси шешімдер қабылдау процесіне кеңінен қатысатын болды. Саяси басқарудың теңгерімді жүйесі құрылып, есеп беретін Үкімет және ашықтық қағидаттары енгізілді. Мақсат – елімізді саяси тұрғыда трансформациялау және «Әділетті Қазақстанды» құру үшін басталған процестерді соңына дейін жеткізу. Негізгі реформаларды үшке бөліп қарастыруға болады. Олар – демократияға атсалысу, құқық қорғау тетіктері, адам құқықтары және заң үстемдігі.
Жалпы, құқық қорғау тетіктері бойынша реформалар адам құқықтарын қорғау жүйесін нығайтты. Соттардың тәуелсіздігін күшейтуге бағытталған заңнамалық түзетулер қабылданды. Алқабилер соты қарайтын істердің санаттары кеңейтілді.
Қазақстан адам құқықтарын қорғау жөніндегі ұлттық тетіктердің рөлін күшейтті. Елімізде Адам құқықтары жөніндегі омбудсмен институты толыққанды жұмыс істейді. Аталған институт конституциялық мәртебеге ие болды. Сондай-ақ Қазақстанда Адам құқықтары жөніндегі, Бала құқықтары жөніндегі, Ерекше қажеттіліктері бар адамдардың құқықтары жөніндегі омбудсмендер тағайындалды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесін, құзіретін және дербестік кепілдігін Конституциялық заң деңгейінде алғаш рет бекітіп берген болатын. Қазір сол заң шеңберінде жұмыс жасаудамыз. Былтыр айтарлықтай нәтижелерге қол жеткіздік. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтының қызметі туралы халық кеңінен ақпараттанды деуге болады. Мұны азаматтардан түсіп жатқан шағым-өтініштер санының артқанынан байқауға болады.
«Мәселен, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің, оның өкілдерінің және Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың атына 2023 жылы 5 773 шағым мен өтініш келіп түсті. Бұл 2021 жылғы көрсеткіштен 3,1 есе және 2022 жылғы көрсеткіштен 1,5 есе көп. Сонымен қатар жеке қабылдаулар саны да едәуір артуда, оған себеп – аймақтардағы Адам құқықтары жөніндегі өкілдіктердің ашылуы. Былтырғы жылы барлығы 2 405 жеке қабылдау өткізілді, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен, яки 443 қабылдаудан 5,4 есе артық. Шағымдарды қарау нәтижелері бойынша азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге жәрдемдесу үшін қабылдануы тиіс шаралар туралы 2023 жылы 705 ұсыныс жібердік, оның 585-і қолдау тапты.
Қазақстанда адам құқықтарын қамтамасыз етудің тиімділігін арттыру саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының бірі – Ұлттық алдын алу тетігі. Жабық мекемелерде ұсталатын адамдардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау жағдайына оң әсер ететін жұмыстар кең көлемде жүргізілуде. Былтыр мекемелерге 461 рет мониторинг жүргізілді. Соның нәтижесінде, мемлекеттік органдардың 188 қызметкеріне қатысты тәртіптік жауапкершілік шаралары қолданданылды. Ал азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жаза түрлері туралы 160 өтінішті қаралды. Ұлттық алдын алу тетігі – Қазақстандағы мандатты мекемелердің материалдық-тұрмыстық жағдайларын қадағалап, ондағы адамдардың үнін естуге мүмкіндік беретін жаңа, тәуелсіз құрал», – дейді Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Артур Ластаев.
Оның айтуынша, адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметіндегі басым бағыттардың бірі – заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу. «Былтыр біз 88 ұсыныс дайындап, оның 19-ы бүгінде тиісті заң жобаларына енгізілді, 68-і – зерттелу үстінде. Сондай-ақ бүгінде халықты құқықтық ағарту жұмысын жүргізудің маңызы зор. Биыл өңірлердегі өкілдерінің қатысуымен 196 құқықтық оқу-ағарту іс-шарасы өткізілді. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесінің ұйымдастыруымен «Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл: проблемалар мен шешу жолдары» және «Адам құқықтарын қамтамасыз ететін халықаралық құқықтық нормаларды ұлттық заңнамаға имплементациялау» тақырыптарында халықаралық конференциялары өтті.
Қорыта айтқанда, бүгінде Қазақстан адам құқықтарын қорғау бағытында нақты қадам жасауда. Оған дәлел – Президентіміздің Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне толық сай келетін «Адам құқықтары мен заң үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспары туралы» Жарлыққа қол қоюы. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесі азаматтық және саяси құқықтардың өзекті мәселелерін, құқықтарды қорғау мен ілгерілету саласындағы прогреске негізгі кедергілерді анықтауды, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық құқықтарды қорғау мен ілгерілету бағытындағы жұмыстарды жалғастыратын болады», – дейді Артур Ластаев.
Конституциялық Сот азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңызды тетігі ретінде қайта құрылды. Қазақстан азаматтары оған тікелей жүгіне алады. Конституциялық Сот – Ата Заңның үстемдігін қамтамасыз ететін конституциялық бақылаудың жоғары органы. Конституциялық Сот түпкілікті шешім шығарады және оның шешімдерін, соның ішінде азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты шешімдерді Президент те қайта қарай алмайды. Конституцияға енгізілетін кез келген өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық Соттың тиісті қорытындысы болған жағдайда ғана республикалық референдумға немесе Парламенттің қарауына шығарылуы мүмкін.
Адам құқықтары және заң үстемдігі бойынша да көптеген жұмыстар атқарылды. Президент Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне толық сай келетін «Адам құқықтары мен заң үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспары туралы» Жарлыққа қол қойды. Еліміз өлім жазасын жойды және сотталғандардың денсаулығын сақтау құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі азаматтық функцияларды Ішкі істер министрлігінен алып, Денсаулық сақтау министрлігіне берді. Әлеуметтік кодекс қабылданды. Құжат халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал санатына жататын азаматтарды жан-жақты қолдауға бағытталған. Қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейтін адамдар үшін арнайы төлем бекітілді.
«Қазақстан адам құқықтарын қорғау бағытында нақты қадамдар жасап жатыр. Оның ішінде балаларға қатысты тармақтарына тоқталсам, біріншіден, Ұлттық қордан балаларға арналған аударымдарды реттейтін заң қабылданды. Естеріңізге сала кетсем, 1 ақпаннан бастап 18-ге толмаған балалардың бәріне бірдей мөлшерде ақша аударыла бастайды. Бала кәмелет жасына толғасын, бұл қаражатты тұрғын үй сатып алуға, білім алуға жұмсай алады.
Екіншіден, еліміз балалар мен мүгедектердің құқықтары туралы БҰҰ-ның факультативтік хаттамаларын ратификациялады. Енді балалар немесе олардың заңды өкілдері БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитетіне өз құқықтарының бұзылуы туралы тікелей шағым бере алады. Бірақ комитетке жүгіну үшін алдымен Қазақстандағы құқық қорғау органдарына шағымдану қажет. Яғни, өз елімде құқығым қорғалмады деген жағдайда ғана халықаралық деңгейде арыздануға болады. Ал комитет өз кезегінде әрбір істі қарап, ұсыным ретінде ғана шешім шығара алады.
Үшіншіден, Қазақстанның адам құқықтарын қорғау жөніндегі ұлттық тетіктердің рөлін күшейді. Оның бір дәлелі – Адам құқықтары жөніндегі, Бала құқықтары жөніндегі және Ерекше қажеттіліктері бар адамдардың құқықтары жөніндегі омбудсмендердің тағайындалуы. Бұдан бөлек, еліміздің әр өңірлерінде Бала құқықтары жөніндегі уәкіл лауазымы енгізілді. Сондай-ақ біз жаңа заң жобасында өңірлік Бала құқықтары жөніндегі уәкілдердің мәртебесін балалық шақты қорғау жүйесіндегі маңызды құрылым ретінде бекітуді қарастырып отырмыз», – дейді Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Зәкиева.
Сондай-ақ елімізде азаптағаны үшін қылмыстық жауапкершілік қатаңдатылды, азаптауларға қарсы күрестің ұлттық превентивті механизмі күшейтілді, азаптауларға және қатыгез іс-әрекеттерге қатысты заңнамалық анықтама енгізілді. Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік едәуір күшейтілді. Мұндай жағдайларда тараптардың қайта татуласу мүмкіндігі заң жүзінде алынып тасталды. Митингілер туралы жаңа заң қабылданды. Онда рұқсат алудың орнына, алдын ала ескерту тәртібі енгізілді. Нәтижесінде, Қазақстанда бейбіт митингілер саны бірнеше есе өсті. БАҚ туралы заң қауіпсіз цифрлық кеңістік құру мақсатында реформаланды.
Әділетті Қазақстанды құру жолында Мемлекет басшысы қолға алған батыл бастамалардың бір парасы осындай. Бұл жұмыстар одан әрі жетілдіріліп, жаңа жылда да жалғаса түсетін болады.
Нұрлан ҚОСАЙ