Мәселен, 2023 жылы 5 желтоқсанда Мемлекет басшысы «2024–2026 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» заңға қол қойған болатын. Осыған сәйкес, салада бірнеше негізгі өзгеріс күшіне енді. Атап айтқанда, 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесіне жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары (ЖМЗЖ) енгізілмек.
Әрине, оның мөлшері қызметкердің ай сайынғы табысына байланысты болады және жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландырылады. Жұмыс берушіге бірден салмақ салмау мақсатында жарнаны кезең-кезеңімен ұлғайту жоспарланған. Атап айтқанда, 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап жарна 1,5 пайыз, келесі жылғы 1 қаңтардан бастап – 2,5 пайыз, 2026 жылғы 1 қаңтардан бастап – 3,5 пайыз, 2027 жылғы 1 қаңтардан бастап – 4,5 пайыз, 2028 жылғы 1 қаңтардан бастап 5 пайыз болады.
Жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарнасын салық салынатын кіріс шегеріміне жатқызу жұмыс берушінің жүктемесін теңестіруге бағытталған. Заңнамаға сәйкес, жаңадан енгізілген зейнетақы жарнасы тек 1975 жылы және одан кейін туған азаматтар үшін төленбек.
Осыған байланысты 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап жоғарыда аталған көрсеткіштерге сәйкес әлеуметтік төлемдер мен мемлекеттік жәрдемақылар өседі.
Жасына байланысты және еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақы төлемдері 9 пайызға өседі. Оған қосымша мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің мөлшері зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады. Сонымен қатар 2024 жылдың қаңтарынан бастап базалық зейнетақы мөлшерін есептеу тәртібі біршама өзгерді.
Егер бұрын еңбек өтілі жоқ немесе 10 жылға дейін болса, оның мөлшері 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап ең төменгі күнкөріс деңгейінің 60 пайызын құраса, енді 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап бұл мөлшер 65 пайызға дейін көтерілді.
Қызметкерді зейнетақымен қамсыздандыру жауапкершілігі халықаралық тәжірибе негізінде әдеттегідей мемлекет, қызметкер және жұмыс беруші арасында бөлінеді. Мемлекет басшысының «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты халыққа Жолдауы аясында берген тапсырмасын іске асыру мақсатында 2024 жылы зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлер үшін арнайы төлемдер енгізілді.
Төлемдер төрт көзден жүзеге асырылады: республикалық бюджет, өмірді сақтандыру компанияларынан сақтандыру төлемдері, жұмыс берушілердің қаражаты және БЖЗҚ-дан МКЗЖ есебінен.
Төлемдер зейнеткерлік жасқа толғанға дейін жүзеге асырылады. Осы кезеңде жұмысшылар жеңілірек жұмысқа ауыса алады немесе демалысқа шығып, жасына байланысты зейнетақы тағайындалғанға дейін төлемдер ала алады.
Жақында Қазақстанның зейнетақы жүйесі алғаш рет әлемдік индекске еніп, бірден АҚШ-тан екі орынға озып кетті. Біздің ел Испания мен Франция сияқты кейбір еуропалық елдерді де басып озды. Демократиялық елдердің көпшілігінде белгілі бір жас шегіне жеткенде зейнетақымен қамсыздандыруға арқа сүйеу – әр адамның құқығы. Әлемнің әртүрлі елінде зейнетақы жүйесінің қалыптасуы көптеген факторға, соның ішінде еңбек өтілі, орташа жалақы, ел бойынша зейнетақының орташа мөлшері, сондай-ақ белгілі бір мемлекеттің зейнетақы заңнамасына байланысты.
Қазір Қазақстанда зейнетақы базалық және ынтымақтастық зейнетақыдан құралады, сондай-ақ базалық зейнетақының кезең-кезеңімен өсуі байқалады. Базалық зейнетақы зейнеткерлік жасқа толған барлық адамға төленеді. Ал ынтымақты зейнетақы – 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша әзірленген кемінде 6 ай еңбек өтілі болған кезде төленеді. Зейнетақы төлеудің тағы бір көзі Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) болып саналады, ол қолда бар жинақ – жарналар және есептелген инвестициялық табыс есебінен жұмыс істейді.
Бүгінде әлемде зейнетақы жүйелерінің бірнеше түрі жұмыс істейді: тарату (ортақ), жинақтаушы және аралас. Бірінші жағдайда, жұмыс істейтін адамдар негізінен зейнеткерлерді қамтамасыз етеді. Алайда зейнеткерлер санының артуымен мұндай жүйе өз міндетін түпкілікті орындай алмайды.
Жинақтаушы жүйенің қызметі басқаша: мұнда адамдар өз болашағы үшін жұмыс істейді – азаматтар немесе олардың жұмыс берушілері өмір бойы жалақының бір бөлігін аударады. Бір сөзбен айтқанда, бұл жүйеге ешқандай демографиялық тенденциялар әсер етпейді.
Mercer CFA институтының мамандары қазір инфляцияға, өсіп келе жатқан пайыздық мөлшерлемелерге және инвестициялардың кірістілігін төмендететін геосаяси ахуалға байланысты бүкіл әлемдегі зейнетақы жүйелері бұрын-соңды болмаған қысымға ұшырағанын айтады.
Институт есебінен Нидерланд (85,0) әлемдегі ең жақсы зейнетақы жүйесі атағын қайтарып алғанын көруге болады. Одан кейін сәйкесінше екінші және үшінші орын алған Исландия (83,5) және Дания (81,3) елдері. Сонымен қатар Израиль, Аустралия, Финляндияның зейнетақы жүйесі жоғары индекске ие. Ал индекстің ең төменгі мәні Аргентинаға тиесілі болды (42,3).
Талдау және жан-жақты бағалау нәтижелері бойынша Қазақстанның зейнетақы жүйесі осы рейтингте 20-орынға тұрақтаған. Нәтижелер көрсетіп отырғандай, біздің елімізде ерікті зейнетақы жарналары мен инвестициялық табыс үшін салықтық жеңілдіктердің болуы, жұмыстан босатылған жағдайда салымшылардың зейнетақы жинақтарына құқықтарының сақталуы, инфляцияны ескере отырып және зейнетақы активтерін инвестициялау арқылы олардың ағымдағы құнының сақталуы және тағы басқа өлшемдері бойынша ұстанымдар ел позициясын сақтап тұр. Мамандар егде жастағы қызметкерлердің еңбек қызметін жалғастыра отырып, өздерінің зейнетақы жинақтарын алу мүмкіндігін оң бағалаған. Бір кемшін тұсы – ең төменгі базалық зейнетақының мөлшері, базалық зейнетақыны индекстеу және индекстеудің жүйелілігі, халықтың жинақ деңгейі (оның ішінде зейнетақы), халықтың берешегі, зейнетақы жинақтарын өсіп келе жатқан активтерге инвестициялау мүмкіндігі және т. б.
Фин зейнетақы орталығы мәліметтеріне сүйенсек, көптеген елде мемлекеттік зейнетақымен белгіленген жасқа жеткенде зейнетке шығуға болады. Ал кейбір елдерде икемді зейнеткерлік жас бар. Бұл зейнетақыны белгілі бір диапазонда алуға болатынын білдіреді. Бұған Канада, Финляндия, Норвегия, Швеция және АҚШ кіреді.
Кәмила ЕРКІН