Ол рас. Соңғы уақытта кәсіптегі аударымдарды да, коммуналдық төлемдерді де, дүкенде де, тіпті таксиге мінсек те жеке шотына аудара қойып, бұрынғыдай қағаз ақшаны шытырлатып санап тұрмаймыз. Бұл да бір өркениеттің есігімізден ентелеп кіріп келе жатқанының белгісі болса керек. Сонымен қатар цифрлық ақша, яғни блокчейн технологиясы да бірте-бірте өміріміздің бір бөлігіне айналып келеді. Әсіресе, кәсіпкерлер соңғы уақытта қаржысын осы бір жаңа заманның жаңа ақша түрін пайдалануға бейім.
Ал NFT токендері туралы естігеніңіз бар ма? Бұл технология қайдан пайда болды? Естімесеңіз, осы мақаламызда бұл туралы кеңірек толғамақпыз.
Сөзсіз блокчейн ХХІ ғасырдың іргелі технологиясына айналды. Бұл дегеніміз – виртуалды ақшадағы (криптовалюта) активтер мен транзакциялар жазылатын деректер базасы. Соңғы бір-екі жылдықта әлемде криптовалюта, NFT, DeFi, GameFi, DAO және басқаларын қамтитын түрлі дәстүрлі емес қаржы бағытында өте күшті тренд жүріп жатыр. Соңғы уақытта бұл тақырып ТМД елдерінде барлық тыйым мен санкцияға байланысты өзекті бола түсті. Ал NFT дегеніміз не? Сарапшылардың пікірінше, NFT токендері өнер, ойын-сауық немесе тіпті жылжымайтын мүлік сияқты салаларда төңкеріс жасауға мүмкіндігі бар. NFT токендері бұл жерде орталық рөл атқарады, өйткені олар бүкіл блокчейнге негізделген экономиканың негізгі элементі болып саналады. Осы ретте біз IT сарапшы Тимур Бектұрдың Facebook-тегі мына жазбасын бөлісуді жөн көрдік. Сонда айтпағымыз түсінікті бола түсетіндей.
«Криптовалюта нарығының қатты һәм қарқынды дамып жатқаны соншалықты, биткойн форктанып, альткойндар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кеткені өз алдына, енді криптокеңістікте NFT мен DeFi нарығы жанданып жатыр. Қысқа ғана түсініктеме берейін. Блокчейн деген технология бар. Мына криптовалюта нарығы осы технологияның негізінде жұмыс істейді, тіршілік етеді. Мәселен, әлеуметтік желілер интернеттің күшімен жұмыс істейтіні секілді ғой. Яғни, интернет болмаса, мына жаһандық байланыс бағдарламаларының барлығы болмайтыны секілді. Енді сол блокчейн мүмкіндігін пайдаланып жасалған диджитал ақшаның атасы, яғни ең алғашқысы – биткойн. Ал диджитал ақша деп отырғаным – криптовалюта. Қор нарығына әлдебір компания ІРО жасайтын болса, акциясын сатады иә? Сол сияқты криптовалюта әлемінде өзің жасаған криптовалютаны ІРО-ға шығарғың келсе, оны ІСО деп атайды. Ал ІСО-ға шыққан криптовалютаның «акциясын» токен дейді. Ал NFT дегеніміз – айырбасқа жатпайтын токен деген сөз. Одан да қызығы сол – Nyan Cat деп аталатын мына «шедевр» өткен аптада ғана құны 590 мың АҚШ долларына пара-пар 300 эфирге сатылды. Анау Еуропадағы бай-бағландар ескінің қалдығын коллекция ретінде сатып алып, «Уааау, Джаконда!» деп жатады ғой, қысқасы, NFT дегеніміз – дәл сондай арт әлемінің нарығы. Тек диджитал һәм криптотокен нұсқасында», – дейді ол. Сонымен қатар сарапшы блокчейн технологиясы мен криптовалюта әлемі майнинг индустриясын тудырса, ол ендігі тым жаңа саладан тұрмыстық қажеттілікке айналатын күнге де жететінімізді, жақын 10 жылда жейтін тамағымызды да майнинг арқылы сатып алуымыз да әбден ықтимал екенін айтады.
NFT Tokens тарихы
Сонымен, NFT токендерінің тарихы 2012 жылы түсті монеталар деп аталатын эксперименттер басталған кезге барып тіреледі. Кевин Маккой NFT токендерін алғаш рет әлемге 2014 жылдың мамырында таныстырды. NFT өнері саласының көшбасшысы болып табылатын Кевин өз әйелі жасаған ең алғашқы NFT, Quantum монетасын шығарған еді. Технология 2017 жылы CryptoKitties виртуалды ойынымен танымал болды, бұл ойыншыларға виртуалды мысықтарды сатып алуға және сатуға мүмкіндік берді. Ойынның іске қосылуы криптовалютаның танымалдылығының өсуімен сәйкес келді. Кейбір пайдаланушылар осы жерден тез баюдың жолын тапты. (Мысалы, ең қымбат «мысықтар» 100 мың доллар тұрады). Алдымен NFT-ді блокчейнге енгізу процесі жаппай қолданушы үшін көп уақытты қажет етті, сондықтан крипто өнерінің ізашарлары бірнеше жүз доллардан аспайтын қарапайым сатылымдарға риза болды. Бірақ opensea, Rarible, Super Rare, Nifty Gateway, foundation және т.б. сияқты сайттар пайда болғаннан кейін нарық қыза түсті. Енді кез келген адам өз туындыларын еліктіріп, оларды крипто үшін сата алатын деңгейге жетті.
Соңғы уақытта NFT атақты адамдар арасында да, бейне ойындарда да танымал бола бастады. Актерлер немесе спорт жұлдыздары өздерінің NFT-терін сатады. Әрине, саталымды олардың жанкүйерлері қыздыра түсуде. NFT токендеріне қызығушылықты арттырған 2017 жылғы серпіліске дейін NFT токендерінің апта сайынғы сатылымдары шамамен 100 болатын. Алайда танымалдығының артуымен және NFT әлемінің кеңеюімен сатылымдар аптасына 15 мыңнан бастап 50 мыңға дейін жеткен. Бұл орташа есеппен алғанда аптасына 10 миллион доллардан бастап 20 миллион долларға дейін деген сөз. NFT нарығының айналымы 2021-дің жарты жылдығында-ақ 2,5 миллиард долларға жеткен. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда 182 есе көп.
Сонымен, NFT деген не?
NFT (non-Fungible Tokens) «алмастырылмайтын токен» дегенді білдіреді, оны цифрлық актив деуге де болады. Онда файлдар блокчейнде жазылады. Блокчейнде ешқашан қайталанбайтын дербес кодтар болады. Ол сол заттың нақты сіздің меншігіңіз екенін дәлелдейді. Мысалы, мемлекеттік базаларда пәтердің немесе көліктің иесі ретінде сіздің аты-жөніңіз жазылса, мұнда аты-жөннің орнында криптовалюта әмиянының нөмірі жазылады. Көптеген NFT Ethereum блокчейн платформасында жасалады. Ethereum криптовалютасын кейде «эфир» деп те атайды. Оны канадалық бағдарламашы Виталик Бутерин жасаған. Айта кетейік, кез келген блокчейн платформасында NFT нұсқасын жасауға болады. Мысалы, суретші өзі салған суретті түрлі жолмен сатады (базарда, көшеде, әлеуметтік желіде, түрлі дүкенде немесе тағы басқа). Ал NFT-де сол процесс онлайн жасалады. Онлайн дүкеннен айырмашылығы — NFT-де туындының түпнұсқасының куәлігі беріледі. Куәлік сол заттың заңды иесі екенін дәлелдейді. Бірақ бұл суретті басқалар желіде бөлісе алмайды, қолдана алмайды деген сөз емес. Керісінше, желіде ол сурет көп таралып, танымал болған сайын оның құны да өсе бастайды. Демек, сол туындыға сұраныс та көп болады. Барлық затты токенге айналдыруға болады: сурет, музыка, виртуал ойын элементтері және тағы басқалары. Әр NFT қайталанбайды және бір данадан болады. Автор мен иесі туралы барлық ақпарат келісімшарттың арқасында блокчейнде сенімді сақталады. Қарапайым сөзбен айтқанда, NFT – бұл цифрлық суретші өз жұмыстарына қол қою және оның ешқашан ұрланбағанын немесе плагиат емесіне көз жеткізу үшін пайдалана алатын құрал. Бұл коллекциялық карталарды, виртуалды жерлерді және цифрлық өнер туындыларын қоса, кез келген заттың сандық көрсеткіші. NFT өнеріне сандық өнер, музыка, бейнелер, гифтер, бейне ойындар, мемдер және т.б. кіреді. Ол блокчейн технологиясы деп аталатын орталықтандырылмаған бухгалтерлік желіде ерекше өнер туындысының бірегей иелігін тіркейді.
NFT-дің қандай пайдасы бар?
Біріншіден, ол инвестиция бола алады. Желіде «танымал болады-ау» деген туындыларды алдын ала арзан бағаға сатып алып, қорға жинап, кейін желіде таралғанда қымбат бағаға сатуға болады. Екіншіден, ол — коллекцияның жаңа түрі. Мысалы, туындының көшірмесі бәріне қолжетімді болса да, кейбірі түпнұсқасына ие болғысы келеді. Үшіншіден, NFT мәдени сала үшін маңызды, өйткені суретші, әнші, ақындар, композитор туындыларын делдалсыз сатады немесе заңды түрде біреуге сыйға тарта алады. NFT-токен жариялағанда ең маңыздысы – көпшілікке ұнайтын дүние жасау. Егер адамдарға туынды ұнаса, ол желіде танымал болып, құны өседі. Нағыз тиісті уақытта ұтымды сәтті ұстап қалу керек.
Цифрлық өнер соңғы уақытта күн сайын танымал болып келеді. NFT форматындағы суреттер миллиондаған долларға сатылып жатыр. Соңғы уақытта цифрлық заттар да үлкен сұранысқа ие болды. NFT форматындағы үй, жиһаз, суреттер көпшіліктің сұранысын арттыруда. АҚШ-та цифрлық өнер туындыларына арналған онлайн-галерея ашылса, ал көршілес Ресейдегі Эрмитажда алғашқы цифрлық көрме өткені жария болған еді.
2011 жылы суретші Кристофер Торрес «Поп-тартс Мысық» картинасын салды. Бұл – денесі тоқашқа ұқсайтын, ғарышта ұшып, кемпірқосақтың ізін қалдыратын мысықтың анимациясы. YouTube қолданушысы анимацияға жапониялық nyanyanyanyanyanya музыкасын қойып, Nyan Cat деп атап, ремикс пен мемуар жасады. 10 жылдан кейін, 2021 жылғы ақпанда Торрес Nyan Cat аукционда NFT-токен ретінде 580 мың долларға сатылды.
Тағы бір қызықты қараңыз, канадалық суретші Криста Ким файл түрінде ғана қолжетімді жылжымайтын мүлікті сатқан алғашқы адам атанды. Оның үйінде тек виртуалды кейіпкерлер тұра алатынына қарамастан сатып алушы 288 ETH (эфириум, яғни криптовалютаны) сарп етті. Бұл долларға шаққанда 523 мың! Суретші Mars House – Марстағы үй атты жобаны алғашқы карантин кезінде жүзеге асырған. Футуристикалық үй атына сәйкес Қызыл планетаның пейзажы айналасында орналасқан.
Space X және Tesla компанияларының басшысы Илон Маск электро-дэнс стилінде блокчейн-технологиялар жайлы ән шығарып, оны Twitter-де жүктеген. Маск өз туындысын 420 миллион Dogecoin-ға бағалаған. Бұл криптовалютаны ақшаға алмастырғанда 24 миллион доллар шығады! Миллиардердің композициясы NFT технологиясына арналған. Соңғы уақытта NFT күнделікті жаңалықтарда сөз болып, әлемді таңғалдыруда. Мысалы, жақында танымал суретші Бэнксидің туындысын виртуалды активке айналдыру үшін жағып жіберді, ал Beeple есімді суретшінің цифрлық коллажы аукционда 69 миллион долларға сатылды. Snoop Dogg және Париж Хилтон нарыққа белсенді түрде кірді, Leon Kings өзінің альбомын шығарды, Ал Twitter басшысы Джек Дорси алғашқы твитін NFT түрінде аукционға шығарып, оны 2 миллион долларға сатты. Әнші Гримс NFT-де суреттер мен видеолар сатудан 5,8 миллион доллар тапты. NFT тізімін осылай шексіз жалғастыруға болады.
Елімізде NFT қалай дамып жатыр?
Біз осы ретте инвестор, Sauat invest мектебінің қалаушысы, жеке кәсіпкер Арман Көшімбековтен аталған заманауи тренд туралы ойын білуді жөн көрдік. Ол да NFT арқылы пайда тапқанын айтады.
«Өз басым NFT-мен Stepn деген жоба арқылы таныстым. Ол Web3 бағдарламасы арқылы жұмыс істейтін қызықты ойындар мен социалды элемент қосылған жоба болатын. Бұл жобада қолданушылар NFT түрде берілетін «крассовкілерді» сатып алып, жоба дайындаған токендерді, яғни монеталарды таба алады. Яғни, сіз виртуалды «крассовкіні» сатып алып, шын өмірде жүріп отырасыз, оны смартфондағы гаджетіңіз арқылы қадағалап отырады. Сіз осы арқылы GST GMT монеталарын жинайсыз да кейіннен басқа биржаларға, яғни криптовалютаға ауыстырып ақша таба аласыз. Мен де сондай «крассовкіні» сатып алдым. Оның төзімділігі, жылдамдығы жөнінен бірегей саналатын крассовкі арқылы шынайы өмірде жүріп отырдым. Жүрген уақытымды, жылдамдығымды есептеп отырды. Мен бұл жоба арқылы өз салған ақшамды екі еселеп шығарып алдым. Яғни, алған кроссовкамды жүру арқылы оның кейбір артықшылықтарын жетілдіре түстім де, оның санын үш кроссовкаға жеткіздім. Ақыры бұл жоба өзінің сұранысын жоғалта бастаған сәтте аталған кроссовкаларымды сатып жібердім. Бұл ақша табумен қоса саламатты өмір салтын ұстануға да септігін тигізеді. Себебі сіз жүру арқылы ақша да табасыз, денсаулығыңызға да қарайсыз. Онымен қатар бұл инвестицияның бір түрі. Елімізде NFT жақсы дамып келеді деп айта аламын.
Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусиннің айтуынша, біз әлемде цифрландыру бойынша ондыққа кіреміз. Мысалы, Қазақ-Британ университеті өзінің түлектеріне дипломдарды NFT түрінде бергенін естідім. Яғни, ол дипломдардың ешкім көшірмесін жасай алмайды, ешкім иелік ете алмайды. Оның бірегейлігіне ешкім күмән келтіре алмайды. Бүгінгі еліміздегі жағдайды айтар болсам, NFT қолданушылары соңғы уақытта өскенін байқаймыз. Сауаты да артып келеді. Бір ғана мысал айтсам, бір жыл бұрын ғана project-менеджер Әділбек Рамазанов деген азамат NFTime деген қазақстандық NFT-маркетплейс шығарды. Бұл маркетплейс арқылы өнер адамдары өздерінің туындыларын салып, сата алады», – дейді ол. Оның айтуынша, соңғы уақытта Қазақстанда NFT-суретшілер мен авторлар да көбейген.
Сонымен қатар NARHOZ университеті Орталық Азияда алғашқы болып NFT дипломдарын беру туралы жақында хабар жарияланды. NFT дипломдары блокчейн жүйесінде сақталатын және қорғалатын бітірушілер метадеректерін қамтитын болғандықтан, бұл бастама Нархоз университетінің іскерлік кеңесінің қолдауына ие болып, оның маңызы мен болашағын растады. «NFT дипломдарын енгізу білім беруді цифрландырудағы маңызды қадам. Қазақстан мемлекет пен бизнестің цифрлық трансформациясының көшбасшысы болуға ұмтылуда. Цифрлық дипломдарды енгізу – жалған диплом жасау алаяқтық әрекеттер жасау мүмкіндігін жояды. NFT дипломдарын жалған жасауға болмайды, өйткені олар блокчейн технологиясы арқылы беріледі. Нархоздың Орталық Азиядағы NFT дипломын беретін алғашқы университет болатыны қуантады», – деді Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі вице-министрі (Нархоз Іскерлік кеңесінің мүшесі) Әсет Тұрысов.
Айта кету керек, NFT дипломдарын жасау тәжірибесі алғаш рет 2017 жылы Массачусетс технологиялық институтында қолданыла бастады. Енді бұл технология Қазақстанда да қолжетімді болады.
Ал белгілі кәсіпкер Марғұлан Сейсенбай NFT-ге инвестиция жасайтынын жасырмады. Ол өзінің әлеуметтік желідегі жеке парақшасында GameFi мен DeFi-ге инвестиция салатынын жария еткен еді. «Қазіргі заманда адам еңбегінің қалпы үнемі өзгеріп отырады, осының нәтижесінде жаңа мүмкіндіктер пайда бола бастады. Бірақ сонымен бірге бізге таныс жұмыстың бір бөлігі автоматтандырылып, іс жүзінде адамның қатысуын қажет етпейтін деңгейге жетті. Біз шынайы өмірдегі барлық жұмыс пен белсенділіктің үлкен бөлігі виртуалды жүйеге көшкенін байқаймыз. Барлығы сайттардан, әлеуметтік желілерден, ағындық қызметтерден, кәсіпорындарды басқару жүйелерінен басталды. Пандемия көптеген ірі дамыған компания үшін барлық жұмысты онлайн режиміне ауыстырып, кеңсесіз-ақ жұмыс істеу ыңғайлы екенін көрсетті. Қазір әлемде қарқын ала бастаған жаңа үрдіс – бұл мета-ғаламдар. Бұл саланың бір бөлігі крипто индустриясы саласында дүниеге келді. 2021 жылдың екінші жартысында ойнап отырып, ақша табуға болатын ойындар индустрия флагманына айналды. Сіз өзіңіздің кейіпкерлеріңізді және мета-ғаламда тапқан байлықтарыңызды басқа ойыншыларға сатып, ақша жасай аласыз. Мұның бәрі біртіндеп қазіргі уақытта саны 2 миллиардтан асқан ойыншыларға сүйікті ісінен ақша табуға мүмкіндік берді. 2000 жылдардың басынан бастап ойын барысында жиналған байлықтарды сату нарығы қалыптаса бастады. Адамдар нақты ақшаға сандық заттар мен ойын жақсартуларын сатып алу қалыпты жағдай екеніне бой үйрете бастады. YouTube, Nike, VK, Meta, McDonald's және басқа да көптеген компания өз қызметтеріне өзара алмастырылмайтын токендерді (NFT*) интеграциялауды жоспарлап отырғанын жеткізді. Әртүрлі ойын мен мета-ғалам пайдаланушыларының саны артқан сайын NFT элементтеріне сұраныс та артып келеді. Осы арада ескі, бәріне таныс концепт іске қосылады, бірақ мұнда ойыншы өз қажеттілігі үшін ойын әзірлеушісіне емес, қажетті затының иесіне ақша төлейді. NFT сандық активті нақты бір авторға бекітуге кепілдік беретіндіктен, бұл әртүрлі ерекше электронды затты айырбастаудың ыңғайлы әдісіне айналып отыр. Мета-ғаламдар, блокчейн, NFT, P2E – енді бұл ойындарға ғана емес, сонымен бірге біздің күнделікті өмірімізге де қатысты. Күн сайын пайдаланушылар арасындағы әлеуметтік белсенділік элементтері қамтылған жобалар көбейіп келеді. Инвесторлар өз ресурстарына қолданыс тапқысы келеді, ал GameFi индустриясы тек ірі компаниялар мен ойын әзірлеушілеріне ғана емес, қарапайым адамдарға да дамуға, ақша табуға мүмкіндік беріп отыр», – дейді ол.
ТҮЙІН:
Бұрын адамдар суреттерді түрлі аукционнан, дүкендерден сатып алып, үйлеріне іліп қойып жинаса, қазір ол онлайн алаңда іске асады. Дәстүрлі форматтың маңызы жоғалмаса да, NFT-дің заманы жеткенін, тиімділігін пайдалану артық етпейтінін түсіну қажет. NFT құру – уақыт талабы. Біріншіден, сандық өнердің үлкен халықаралық әлемі. Бұл суретшілерге, музыканттарға және кез келген авторларға жаңа нарықта өз күшін сынап көруге тамаша мүмкіндік береді екен. Абылай ханның кезінде: «Білекке сенген заманда ешкімге есе бермедік, білімге сенген заманда қапы қалып жүрмелік» деген сөзі әлі де өзектілігін жоймақ емес.
Наурызбек САРША