Былтыр жыл соңына қарай осы ӘМАТ-тың тізіміндегі 9 азыққа (тұз, ұн, макарон өнімдері, қарақұмық, күріш, нан, сүт, картоп пен жұмыртқа) шекті баға белгіленбейтіні айтыла бастаған. Сауда және интеграция министрлігінің Сауда комитеті аталған 9 тауардың өндірісі ішкі нарықты 100% қамтып отыр деп сендіре мәлімдеді. Соған сай, оларға қатысты баға мен тарифтерді мемлекеттік реттеуден кезең-кезеңімен бас тарту жөніндегі Жол картасына сәйкес, 2024 жылдан 9 азық-түлік түріне шекті баға енгізілмейтіні хабарланды. Ал қалған 10 азық түрі ӘМАТ тізімінен 2025 жылы сызылатыны айтылған. Сауда комитетінің AIQYN-ға жолдаған мәліметінше, бүгінде Кәсіпкерлік кодекске және «Сауда қызметін реттеу туралы» заңға бірқатар түзету әзірленді.
Алайда Сенат депутаттары кезең-кезеңімен бас тартудың орнына ӘМАТ бағасын біржолғы реттеуді ұсынды. «Осыған байланысты министрлік ӘМАТ бағасын мемлекеттік реттеуден кезең-кезеңімен бас тарту шеңберінде бұрын жоспарланғандай тауарларға бөлінбестен, яғни 2025 жылғы 31 желтоқсаннан бастап қолданысқа енгізіле отырып, мемлекеттік реттеуден толық бас тартуды жоспарлап отыр», – дейді Сауда комитеті төрағасының орынбасары Елнұр Жәутікбаев.
Сонымен, бағасын нарық реттейді деген шешімді әзірге шала деп санаған сенаторлар оны бір жылға шегерді. ӘМАТ тізіміндегі аталған 9 түрдің еліміздегі өндіріс көлемі қандай? Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегіне сүйенсек, еліміздегі тұз өндірісі 356,3 мың тоннаны құрайды. Сондай-ақ ұн – 3 275,6 мың тонна, макарон өнімдері – 156,4 мың тонна, қарақұмық – 20,2 мың тонна, күріш – 205 мың тонна, нан – 506,5 мың тонна, сүт – 598,6 мың тонна, картоп – 3 788,1 мың тонна, жұмыртқа өндірісі – 4 919,8 мың дана.
БАЗАРДАҒЫ БАҒА ҚАНДАЙ?
Біздің елде күнделікті ішіп-жемге қажет өнімнің 80%-ы нарыққа базарлар арқылы шығарылады. Ал базардағы баға билікке бұрыннан-ақ бағынбай келгені мәлім. Оған негізгі себептің бірі – өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық іс. Көлеңкелі экономика да, қымбатшылықты қолдан жасау ымырасы да осы жүйеде жасалады.
ӘМАТ тізіміндегі тоғыз тауардың құны қандай екенін білмек мақсатта Астана іргесіндегі «Шарын» базарына бас сұқтық. Елорданың солтүстік-шығыс бөлігіндегі көкөніс хабы саналатын осы жерден жеміс пен көкөніс және басқа да азық-түлік бас қаланың сауда желілеріне жөнелтіледі. Одан бөлек, іргедегі аудан тұрғындары алып кетеді. Базардың іші-сыртында жұмыс істеп, нәпақасын айырып отырғандардың жалпы саны 1 500-ге жуықтайды. Бірақ базардың ішіндегі тіршілік астаналық сауда орны деген талаптан алыстау жатқанын байқадық. Аңғал-саңғал салынған сауда орындарының іші суық, санитарлық талапқа сай емес. Қалың киіммен дірдектеп тұрған сатушылар өз бетінше жылыту құрылғыларын қосып, амалдайды екен. Электр энергиясының өзіне айына 60 мың теңгеге дейін төлейтінін айтқан сатушының сөзінше, сауда нүктесінің арендасы айына 130 мың теңге шығады. «Бізге негізінен құрылыс компаниялары, бригадалар келіп, азық-түлік сатып алады. Сосын көпбалалы отбасылар, зейнеткерлер келеді, олардың алатыны аз. Былтырға қарағанда биыл сауда жоқ. Қасымда тұрған екі сатушы өнімін өткізе алмай, тастап кетті», – деді есімін айтқысы келмеген сатушы. Базар қожайындары биыл заманға сай ғимараттар тұрғызып береміз деп уәде беріп отырған көрінеді. «Осы жолғы уәделерін орындайтын шығар» десті базардағылар.
«Шарын» базарындағы бағаның жайын білген соң, Астананың іргесіндегі Қосшы қаласындағы Magnum Express супермаркетіндегі бағаны білдік. Төмендегі кестеде ӘМАТ тізіміндегі 9 тауардың ең арзан бағалары берілген.
Экономикалық зерттеулер институтының сарапшылары геосаяси шиеленістер, санкциялық жүктемелер, тасымал жолындағы кедергілер әлемдік азық-түлік бағасының өсуіне әкеліп отырғанын айтады. Мысалға, Ресей мен Украина арасындағы, Таяу Шығыстағы қақтығыстардан соң 142 елде инфляциялық өсім байқалған.
Дүниежүзілік банктің бағалауынша, әлемде азық-түлік бағасы 1%-ға өскеннің өзінде 10 млн адам кедейлікке ұшырайды. Сол себепті БҰҰ жағдай түзелмесе, 50 мемлекетте 181 млн адам азық-түлік тапшылығына тап келуі мүмкін.
Азық-түлік бағасының инфляциясы біздің елімізде де бірнеше жыл бойына төмендемей тұр. Ұлттық статистика бюросының 2024 жылғы 1 наурыздағы дерегіне сүйенсек, еліміздегі инфляция бір жылда 21,3%-дан 9,3%-ға баяулаған. Ал азық-түлік тауарлары бір жыл ішінде 7,4%-ға өскен. Оның ішінде халықтың күнделікті тұтынатын тағамының бағасына қатысты өзгерістер бар. Мәселен, 2023 жылғы ақпан айымен салыстырғанда бағаның көтерілуі күрішке – 26%, жұмыртқаға – 18,3%, жеміс және көкөніс шырындарға – 12,5%, сары майға – 12,2%, пастерленген сүтке – 11,3%, макарон өнімдеріне 10,4% тіркелді. Керісінше, пияз бағасы 42,5%-ға, қарақұмық жармасы – 24,3%, күнбағыс майы – 21,2%, қант – 14,8%, картоп 12%-ға арзандаған.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің 01.03.2024 жылы AIQYN-ға жолдаған жауабындағы мәлімет бойынша, еліміздің тұрақтандыру қорларында 9 түрлі азық-түліктің қоры: тұз –128,2 тонна, ұн – 10,8 мың тонна, макарон – 347 тонна, қарақұмық – 1,8 мың тонна, күріш – 5 мың тонна, нан – 297 мың дана, сүт – 227 тонна, картоп – 24,6 мың тонна, жұмыртқа – 23,8 мың дана.
Сауда комитеті төрағасының орынбасары Елнұр Жәутікбаевтың пікірінше, ӘМАТ бағаларын мемлекеттік реттеуден бас тарту мемлекеттің нарықтық қатынастарға әсер ету үлесін азайтуға мүмкіндік береді. «Бағаны кез келген мемлекеттік реттеу жүйелік мәселелерді шеше алмайды, бірақ орта мерзімді кезеңде кешіктірілген инфляцияға әкелуі мүмкін», – дейді ол.
Дегенмен сарапшылар Үкіметтің азық-түлік бағасын реттеуге қатысты шешіміне әртүрлі пікір айтып отыр. Өйткені Қазақстанда әлі күнге дейін азық-түлік экспортына қарағанда импорт көлемі бірнеше есе жоғары. Мысалы, ішкі нарықта тұтынылатын шұжық және сүт өнімдерінің үлкен үлесі импортқа тиесілі. Қант бойынша импортқа тәуелділік – 95%. Отандық қант зауыттары былтыр өндірісті 400-450 мың тоннаға жеткіземіз деген жоспары орындалмай қалды. Консервіленген жемістер мен көкөністер бойынша да сырттың өнімін тұтуға мәжбүрміз. Бұл тізімді санасақ жалғаса береді.
Сондықтан инфляцияны реттеп, тұрғындардың өміріне қажетті өніммен қамтамасыз ету үшін әлемдік тәжірибені қарастырған жөн. Экономикалық зерттеулер институтының дерегінше, Эстонияда баласы көп отбасыларға азық-түлік көмегі көрсетіледі. АҚШ-та да жеңілдікті негізде азық-түлікпен қамтамасыз ету арқылы кедейлерді қолдаудың дамыған жүйесі бар. SNAP бағдарламасы арқылы федералды бюджеттен 42 млн аз қамтылған тұрғынды қолдауға шамамен 100 млрд доллар жұмсалады. Ақша (150 доллар) ай сайын дебеттік карталарға түседі, оны тек азық-түлікке жұмсай аласыз. Ал Германияда 1993 жылдан бастап Tafel қайырымдылық ұйымы жұмыс істейді. Ұйым көмектің екі түрін ұсынады (минималды бағамен және ақысыз).
Бауыржан ЫСҚАҚ,
экономика ғылымдарының кандидаты:
– Жалпы, мемлекеттің шағын және орта бизнеске және ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің қызметіне араласу функциясы азаюға тиіс. Дегенмен қазіргі сәтте Үкіметтің ӘМАТ-тың 9 түрінің бағасын нарыққа жіберуі – үлкен тәуекелді шешім. Екіншіден, әлеуметтік аз қамтылған отбасыларын қамтамасыз етуде халықаралық тәжірибені пайдалануымыз қажет. Әлеуметтік азық-түлікке тікелей қажеттілігі бар азаматтарды адрестік көмек көрсету арқылы жәрдем беруді жолға қойған жөн. Үшіншіден, азық-түлік нарығындағы монополистерге де, олигополистерге де шарт бірдей болуы керек. Яғни, салық төлеу, бизнесті жүргізу жағынан талап ашық әрі айқын болғанда таза бәсекелестік орнығады, табысты қызмет ететін өндірушілер көбейеді.
Теміржан АЙТБАЕВ,
«Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты» ЖШС басшысы:
– Осы уақытқа дейін бізде өнімді өткізу ісі бейберекет болды. Фермер көктемде не егерін білмей дағдарады, өйткені күзде оны қалай өткізеріне кепілдік жоқ. Екіншіден, алған өнімді қыс бойы сақтайтын орын жоқ. Үкімет кәсіпкерлермен бірге салып жатқан ірі қоймалардың жалдау ақысы қымбат. Көбі бос тұрады. Мысалы, біраз жыл бұрын Шеңгелдіде 10 мың тонна көкөніс қоймасы салынды, кейіннен жабылып қалды. Сондықтан қаржыны оңды-солды шаша бермей, шағын қоймалар салу керек. Мен Бішкекте болдым, Қырғызстанда 100-200 тонналық шағын қоймалар өте көп, ыңғайлысы да сол.
Үшіншіден, атқарушы билік көрші елдің арзан өнімін әкеліп, нарықты толтыруды жөн көреді. Әйтеуір, баға қымбаттамай, халық шуламаса болды. Ал ол өнімнің сапасы қандай? Адам ағзасына қаупі бар ма? Ешкім бас қатырып жатқан жоқ. Сондықтан бұл салаға ғылыми тұрғыдан келіп, ғылым мен өндірісті ұштастыру керек. Топырақтың құнарын жақсартып, тұқым шаруашылығын жолға қоймай тұрып, бекерге қаражат шашудың реті жоқ.
Атамұрат ШӘМЕНОВ,
экономика ғылымдарының докторы:
– Азық-түлік бағасын ауыздықтауға келгенде ұятты жағдайда отырғанымыз жасырын емес. Халық табысының жартысына жуығы тамаққа кетеді. Осындай жағдайда отырғанда Үкіметтің бағаны нарық реттейді деген шешімі жауапкершіліктен жалтаруға көбірек ұқсайтындай. Қымбаттап жатқан өнімнің бәрі – өз жерімізде өсіруге болатын өнімдер. Былтыр отандық фермерлердің жүгерісі, алдыңғы жылы қырыққабаты өтпей, шіріп кетті. Демек, салада мемлекеттік реттеу жоқ. Жалпы, Үкімет ӘМАТ тізіміндегі 19 азық-түлік санын әлі де көбейтуге тиіс. Азаматтарымыздың денсаулығына қажетті дәрумені көп өнімдерді қосу қажет. Азық-түлік бағасына келгенде ұятты екеніміз өтірік емес қой.
Бауыржан БАЗАР