Бұл аймақтардағы елді мекендердің басым бөлігі сел жүру жолдарында, яки тау беткейлері мен өзен аңғарларында орналасқан. Бір сөзбен айтқанда, аталған аймақтарда ел халқының үштен бірі, яғни 7 миллионнан астам адам тұрып жатыр.
Басты назар – Алматыда
Сейсмоахуал сел қаупін қоюлатып тұрғаны рас. Жыл басталғалы Алматы қаласын екі рет сілкіп алған жер сілкінісі ахуалы күрделі күйінде қалып отыр. Сондықтан да төтеншеліктердің басты назары – осында. Өйткені жоғарыда аталған 7 миллион адамның жартысына жуығы «оңтүстік астанада» тұрады. Ал жер сілкінісі дегеніміз – сел жүру факторларының негізгілерінің бірі. Кішкене дүмпудің өзі таудағы көлдерді арнасынан лықсытып, үлкен күшпен жолындағыcын жайпап, төменге қарай төгілуіне жетіп жатыр. Ал Алматы қаласының маңындағы биік таулы аймақта жалпы ауданы 54,7 шаршы шақырым болатын 146 мұздық, 51 мұздақ көлдер орналасқан. Сондықтан да қаланы жарып өтетін 4 өзен де сел қауіпті санатқа жатады. Олар – Ақсай, Қарғалы, Үлкен және Кіші Алматы өзендері.
«Биік таулы аудандардағы мұздақ көлдердің жай-күйін анықтау және сел қауіпті кезеңдегі гидрометеорологиялық ахуалды бағалау үшін «Қазселденқорғау» ММ Алматы қалалық басқармасының қызмет көрсету аумағында 20 гидрологиялық бекеттен тұратын бақылау және құлақтандыру қызметі ұйымдастырылған. Олардың 10-ы – жыл бойғы, 10-ы – маусымдық нысандар. Одан бөлек, Алматы қаласы бойынша сел қауіпті аймақтарда, соның ішінде мұздақ көлдерде 31 автоматтандырылған бақылау жүйесі орнатылған. Көл арнасы жарылған жағдайда АҚПТБ-ның диспетчерлік орталығына, Алматы қаласы Төтенше жағдайлар департаментіне және «Казселденқорғау» ММ Бас диспетчерлік орталығына дабыл түседі. Апат салдарын жоюға жедел ден қою және әрекет ету алгоритмі бекітіліп қойылған. Десе де, ең бірінші кезекте алдын алу шаралары қарастырылған. Соның бірі – жыл сайын мұздақ көлдерді бақылау және босату жұмыстарын жүргізу. Мәселен, былтыр жоғарыда аталған өзендердің бассейндеріне құятын 6 мұздақ көл босатылып, 4 166 106 текше метр су ағызылды», – деп хабарлайды Төтенше жағдайлар министрлігінің баспасөз қызметі.
Бүгінде Алматы қаласының тау баурайында 145 сел қаупі өте жоғары учаскелер бар екен. Онда 7 мыңға жуық адам тұрып жатыр. Сол себептен алматылықтар әсіресе тау баурайында және оған жақын орналасқан аумақта тұратын қала тұрғындары өте сақ болғаны жөн. Өйткені бүгінде таудағы қар қалың, әсіресе Үлкен Алматы өзенінің аңғарындағы қардың қалыңдығы жарты метрден асады. Ал ауа температурасы тау басында –7, қалада +7 аралығында. Егер де күн күрт жылынар болса немесе көп мөлшерде нөсер жаңбыр құяр болса, сел көшкініне сұранып тұр деген сөз. Оған күрделі күйінде қалып тұрған сейсмоахуалды қосыңыз.
«Жыл басынан бері Алматы қаласында сейсмикалық ахуал күрделі боп қалып отыр. Оған түрлі себеп бар. Соның бірі – Кемин ошағы оянған болуы мүмкін. Егер расқа айналар болса, мені қатты алаңдататыны – осы. Өйткені осыдан бір ғасыр бұрын соның әсерінен Алматыда үлкен зілзала болып, қала қирап қалған болатын. Десе де, жеке бағалауым бойынша, алдағы екі апта тыныш болады. Бұл болжам емес, менің болжам жасауға хақым жоқ. Тек өмірлік тәжірибеме сүйеніп жасап отырған топшылау ғана. Ал одан арғысын уақыты келгенде болмаса, дәл қазір айта алмаймын. Ол үшін кешенді зерттеулер мен тұрақты мониторинг керек. Бірақ ондай материалдық-техникалық мүмкіндік мен тұрмақ, сейсмикалық орталықтың өзінде де жоқ. Оны күні кеше депутат Бақытжан Базарбек шыңғырта отырып жеткізді. Ал сел көшкініне келер болсам, бұл құбылысты «Қазселденқорғау» мекемесінде қызмет еткен жылдары мен терең зерттеген болатынмын. Алматы қаласын жан-жағынан аттың тағасы сияқты етіп үлкен тау қоршаған, қала үлкен қазаншұңқырда тұр. Сол себепті оның қай бетінде де сел қаупі зор», – дейді белгілі сейсмолог Мұхтар Хайдаров.
Ғалымның айтуынша, сел көшкіні пайда болу тетігі жағынан үш типке бөлінеді екен. Олар – эрозиялық, жарылу және опырылу-сырғу. Алғашқысында тау суы ағып жатқан аумағының топырақ қабатын босатып, соның сырғуынан сел көшкіні туындайтын болса, жарылу дегеніміз – толып тұрған су арнасының бұзылуынан туындайтын сел көшкіні. Ал опырылу-сырғу – тау жыныстарының етегін су жеп, құлауынан туындайтын құбылыс. Әр оқиғаның өзіне тән себебі болады. Бірақ соңғы уақытта техногендік факторлар көбейіп отыр.
Өзге өңірлер де назардан тыс емес
Еліміздің жер көлемі 2 724 902 шаршы шақырым десек, соның шамамен 13,3%-ға жуығы, яки 360 000 шаршы шақырымы сел түзілетін сипатқа ие таулы аумаққа жатады. Мамандардың айтуынша, соңғы 5-6 жылда елімізде сел мен қар көшкіні жүретін телімдер саны арта түскен. Мысалы, сел қаупі бар жерлер 584-тен 609-ға, топырақ көшкіні учаскелері 168-ден 394-ке, қар көшкіні қаупі бар аймақтар 542-ден 610-ға дейін көбейген. Сел мен тасқын тудыратын таудағы мұздақ және мұздық көлдер саны да 694-тен 970-ке жеткен. Мамандар оның себебі соңғы жылдары қардың тез еруімен және мол жауын-шашын түсуімен байланысты екенін айтады. Бұл топырақтың шамадан артық ылғалдануына әкеп отыр. 2 метрге дейін су сіңген жер қабатының тез лықсу жағдайлары жиілеген. Мәселен, 2023 жылы Алматы қаласында және Алматы, Түркістан облыстарында – 7 сырғыма, Алматы қаласы мен Алматы облысында 11 сел көшкіні және Алматы облысында 1 жылжыма оқиғасы тіркеліпті. Абырой болғанда, қаза тапқандар мен зардап шеккендер жоқ.
«ТЖМ бүкіл республика бойынша жағдайды жіті бақылауда ұстап отыр. Дайындық жұмыстары жыл сайын өткізіліп тұрады. Мәселен, былтыр ауа райы қолайлы уақытта төтеншеліктер «Қазавиақұтқару» АҚ-ның тікұшақтарын пайдалана отырып, қауіпті учаскелерді тұрақты бақылауда ұстау үшін биік таулы мұздақ көлдерге жылжымалы тұрғын вагондар, өнімділігі жоғары сорғылар, полиэтилен құбырлар, жарылғыш заттар, жабдықтар, азық-түлік және жұмыс бригадаларын жеткізіп алды. «Қазселденқорғау» ММ аталған әкімшілік аумақтардағы жергілікті атқарушы органдарға қауіпті учаскелерде тиісті іс-шараларды өткізу бойынша ұсынымдар беріп жатыр. Биыл жыл басынан бері таулы және тау бөктеріндегі аумақтарға жыл бойғы және маусымдық бекеттер арқылы 127 гидрометеорологиялық мониторинг жүргізілді. Қауіпті табиғи құбылыстар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдауды 29 диспетчерлік пункт тәулік бойы жүргізеді, деректер бас диспетчерлік пунктке жіберіледі. Сел және сырғыма құбылыстары кезінде уақытылы ден қою мақсатында «Қазселденқорғау» ММ-ның авариялық-механикаландырылған бригадасы жедел әрекет етеді. Ал былтыр сел және сырғыма қаупі бар учаскелерге 2 166 жерүсті және 46 аэровизуалды зерттеу жүргізілді. Эвакуациялық арналар арқылы және сифондардың көмегімен суды сорып шығару жұмыстары жүргізіліп, мұздақ көлдердің жиектерінен 8,6 млн текше метрден астам су төгілді. Одан бөлек, көлдердің өткелдерінде 49 бұрғылау-жару жұмысы жүзеге асырылды. Жарылғыш заттардың жалпы салмағы 4,9 тонна болса, жалпы көлемі 1 200 текше метр эвакуациялық арналарды кеңейту және тереңдету бойынша аумақ қамтылды», – деп хабарлайды ТЖМ баспасөз қызметі.
Сел көшкінінің ең бірінші себебі – нөсер жаңбыр. Өйткені таудағы оқшау көлдер мен сарқырама өзендер арнасынан тасып, сындарлы межеден асар болса, оның соңы алапат апатқа алып келеді. Мәселен, 2023 жылдың 27 шілдесінде Кіші Алматы өзен алабында қатты және ұзаққа созылған жаңбыр салдарынан еңіске қарай қарқынды ағыс пайда болып, оның соңы сел көшкініне ұласқан. Салдарында «Шымбұлақ» базасына баратын жолдың 5 учаскесін жартылай су шайып қиратқан. Сол кезде шамамен 45 мың текше метр лай массасы үйілген екен. Мамандар сел қауіпті кезеңдерде азаматтарды өте абай болуға шақырады.
«Тауға баруды және сол жақта жүруді жоспарлау кезінде ауа райы болжамын ескеріп, дауылды ескертулерді қадағалау қажет. Сел ағынының ұзындығы 40-50 метрге, қозғалу жылдамдығы секундына 5-10 метрге, жекелеген жағдайларда 15-20 метр/секундқа дейін жетуі мүмкін. Бұл өте қауіпті. Қатты жауын-шашын кезінде сел қаупінің алғашқы белгілері қандай болатынын есте ұстаған жөн. Біріншіден, өзендегі судың көлемі мен лайлылығы күрт артады. Өзен арнасының жоғарғы бөлігінде балшық шаңынан мен су тамшыларынан бұлт түзіледі және гүріл пайда болады. Селге жақын жердегі топырақ беткейі қозғалады. Сондықтан да ондай жерлерден қашық кету керек. Онда да еңіске қарай төменге түсуге болмайды. Керісінше, жоғары жаққа және ашық жазық алаңқай іздеп қозғалуы керек. Өзен арнасына жақын жерге, құрғап қалған жыраларға және көл бөгеті маңына демалуға және шатырлы лагерь құруға болмайды. Бірінші сел легі өткеннен кейін де, қауіпті аймаққа баруға тыйым салынады, өйткені онда көшкін немесе опырылу құбылыстары қайталануы мұмкін», – дейді Жетісу облысы ТЖД басқарма бастығы Ринат Тазабеков.
Мамандардың айтуынша, жалпы былтырғы сел қауіпті кезең өте қиын өткенін атай кету керек. Тек тау көлдерінің суын мезгіл-мезгіл ағызып отырғанның арқасында, жағдайды тұрақтандыру мүмкін болыпты. Сол себепті биыл да босаңсуға болмайды. Өйткені сейсмикалық фактор жоғары боп қалып отыр.
Нұрлан ҚОСАЙ