Заңдар алғашқы ресми жарияланған күнінен 60 күн өткен соң қолданысқа енгізіледі. Бұл ретте жаңа 2024-2025 оқу жылында елімізде Финляндияның буллингке қарсы KiVa бағдарламасы енгізілмек. Мемлекеттің осы қоғамдық кеселмен де салмақты күресуге ден қойғаны байқалады.
Құрдасыңды құрметтеп, қошеметке бөлен
Қазақстанда енгізілгелі жатқан буллингке қарсы финдік Kiva бағдарламасы бұл мәселені кешенді шешуге бағдарланған. Отандық мамандар оны жергілікті жағдайларға бейімдеу үшін пысықтап жатыр. Атап айтқанда, педагогтермен де жұмыс жүргізу керек. Мектеп психологі Алмагүл Әзімқұлқызының байламынша, педагог бір жағынан психолог болғаны жөн.
– «Мына баланың бір кемістігі бар, айналасының бәрін жапырып барады» деп оқушыны не бізге, не «завучке» сүйрейді. Байыбына тереңдесек, ол баланың ата-анасынан, не туысқанынан зорлық көретіні әшкереленеді. Содан «таз ашуын тырнадан аладының» кері келеді, бала бейшара, адамның қоры емесін өзіне дәлелдеу үшін қоқиланып, сыныптастарына күш көрсетеді. Немесе ата-анасының бірінен айырылған бала сотқарға айналады. Буллингпен күрес шаралары проблеманың барлық қырын ескеріп, педагог – оқушы, оқушы –оқушы, оқушы – ата-ана, оқушы – қоғам қарым-қатынасын қамтығаны жөн, – деді психолог маман.
Оның айтуынша, буллингпен күрес – осы тараптың бірін де сырт қалдырмай, бәрін тегіс жұмылдыруды талап ететін үлкен тәрбиелік жұмыс. Дамыған елдердің тәжірибесі осыған бағдарланған.
«Бізде педагогтер «қылтың-сылтыңға» уақытының жоғын сылтау етіп, баланы жазалайды. Немесе өзіне ұруға тыйым салынғандықтан, сыныптағы күші зорды айдап салып, соған ұрғызатындар да бар. Бұлай болмауы керек. Дамыған елдер буллинг пен оның салдарына бүкіл мектеп, барша қоғам болып қарсы тұруға үйренді. «Ашуды басқару» тек ересектерге ғана емес, балалар, педагогтер үшін де міндетті болуы керек», – деді А.Әзімқұлқызы.
Ол финдік KiVa, Норвегияда әзірленіп, АҚШ, Канада, Англия, Еуропа елдері және басқасы қабылдаған OBPP (Olweus Bullying Prevention Program) бағдарламалары «марапаттар мен мүмкіндіктер құрылымын» қалыптастырып, насихаттауға бағытталғанына екпін түсірді. Балабақша жасынан балалардың құлағына құяды: бұзақы-ұрыншақ болу бедел емес, ол саған ешқандай бонус, игілік әкелмейді, тағдырыңды бүлдіреді, болашағыңа нұқсан келтіреді. Қайта мейірімді, жақсы болсаң, заң мен құқықты құрметтесең, қошеметке бөленесің, елге сыйлы адам боласың деп үйретеді.
Өз кезегінде, Премьер-Министрдің орынбасары Тамара Дүйсенова Үкіметтің 2023 жылғы 31 тамыздағы №748 қаулысымен «Балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және олардың құқықтары мен саламаттылығын қамтамасыз ету жөніндегі 2023-2025 жылдарға арналған кешенді жоспар» бекітілгенін еске салды.
– Осы кешенді жоспар аясында биыл 110 мектепте пилоттық режимде Финляндияның буллингке қарсы KiVa бағдарламасын енгізу жоспарлануда. «Назарбаев зияткерлік мектептері» базасында халықаралық сертификаты бар 5 жаттықтырушы даярланды. Енді 8 мыңға жуық педагог және бағдарламаның 332 үйлестірушісі оқытылады. Жаңа 2024-2025 оқу жылынан бастап, пилоттық режимде мектептерге енгізілетін осы бағдарлама аясында педагог-психологтің әрбір сыныппен булингке қарсы тоқсан сайын 1 сағаттан сабақ өткізуі енгізіледі, – деді Тамара Дүйсенова.
«Жақсының» нендей жақсылығы бар?
Фин тілінде kiva – «жақсы» деген сөз. Финляндияда 2009 жылдан бері барлық мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алудың жалғыз бағдарламасына айналған KiVa бағдарламасының атауы Kiusaamista Vastaan сөздерінен құралған. Ол «қорлауға қарсы» дегенді білдіреді. Маман айтқан кешенді норвегиялық бағдарламадан айырмашылығы сол, финдік KiVa мектептердегі 5-тен 11 жас аралығындағы оқушыларға ғана бағдарланған. Бұл бағдарлама балаларды құрбан болмауға, зорлық-зомбылыққа үнсіз төзбеуге үйретеді.
Сарапшылардың түсіндіруінше, финдік бағдарламаның «темірқазық» тақырыптарының бірі – құрбы-құрдастардың бірге, тізе қоса жұмыс істеуі. Яғни, мұны мектеп тимбилдингі деуге болады. Оның барысында мамандар балаларды буллинг жағдайларын танып-білуге, оған ұжымының мүмкіндігін пайдаланып, бірлесе қарсы тұрып, қорғануға баулиды.
Финдік бағдарлама буллинг оқиғаларының алдын алуға бағытталған универсалды іс-әрекеттерді де, сондай-ақ мектептегі әлімжеттік жағдайларына ересектердің араласуы бойынша спецификалық іс-қимылдарды да қарастырады.
Бағдарлама әр алуан жастағы балаларға лайықталған 3 нұсқадан құралған: балабақшаға, 1–3 және 4–6-шы сыныптарға арналған.
KiVa аясындағы спецификалық іс-қимылдарға сәйкес, мысалы, әрбір мектепте 3 мұғалімнен не басқа персоналдан тұратын команда түзіледі. Олар буллингтің әрбір оқиғасын сынып жетекшісімен жеке қарастырып, іс-қимыл жоспарын жасайды. Бұл жерде зорлық-зомбылық құрбандарымен де, оған бастамашы болғандармен де әңгіме жүргізіледі, бұған себеп болған жайттардың мәнісіне терең үңіледі. Соңынан бірлескен жүздесулерді жүйелі ұйымдастырып, тараптарды татуластыруға күш салады.
KiVa-ның қызықты бір тәжірибесі назар аудартады: мұғалімдер әрбір мектепте үлгілі, озат, қайырымды, саналы оқушыларды анықтап, оларды біріктіріп, белсенді топ қалыптастырады. Буллинг оқиғасы кезінде педагогтер солардың қызметіне жүгінеді: «әлеуметтік жоғарғы статусқа ие» 4 оқушыдан жәбір көрген баланы қорғанына алуды, көмектесуді сұрайды. Бұл қызметі үшін олар жақсы бағамен ынталандырылады.
Бұл бір жағынан, құрбанның жападан жалғыз қалып, өмірден баз кешіп, өзіне қол салуының алдын алады. Екінші жағынан, зардап шеккен баланың «әлеуметтік мәртебелі» құрдастарын бедел-авторитет көріп, мақтан тұтып, солардың деңгейіне тартылуына, сөйтіп, лайықты азамат болып өсуіне ықпал етеді екен.
Финляндияда KiVa аясында буллингпен, кибербуллингпен күрес бір мезетке де тоқтамайды. Бұл тақырыптағы материалдар балаларды еліктіргіш видеоойындар, анимациялық сабақтар түрінде үнемі ұсынылады. Оқу жылында мектептегі әлімжеттікке тойтарыс беру жөнінде кем дегенде 20 сағаттық сабақ өткізілуі шарт.
Сабақтарға мәселелерді топ болып талқылау, ұрыс-керісті жұдырықпен емес, дебатпен шешуге үйрену, түрлі ұжымдық жұмыстар, рөлдерге бөлініп, жаттығу кіреді. Нәтижесінде, әрбір сынып буллингтің жолын кесудің, онымен күресудің төл әдіс-тәсілдерін, ішкі қағидаларын қалыптастырып жатады.
Фин мектептері жәбірленуші балаларды қамқорлығына алған, буллингтің барлық сипатымен күресте белсенділік танытқан оқушыларды мектепішілік «цифрлық валюталармен» ынталандырады. Ол цифрлық ақшаны білім ордасындағы түрлі автоматтардан азық-түлік түрлерін, керек-жарақты сатып алуға, ақылы ресурстарда есептесуге пайдалануға болады. Яғни, қайырымды бала «қалта ақшасын» өзі таба алады. Бұл тетік «пионер – октябряттарға қамқор!» деп таңған кеңестік идеологиядан тиімдірек жұмыс істейді.
Қазақстан финдік үлгінің қандай тәжірибелерін өзінде ендіретіні әзірге белгісіз. KiVa негізіндегі отандық бағдарлама әзірге пысықталып жатыр. Алдын ала нұсқасы жаңа оқу жылына таман жария етіліп, қоғамдық талқылауға шығарылады деген болжам бар.
Тентектердің ата-анасы шығынға батады
Буллингке қарсы жаңа бағдарлама мектеп психологтеріне де сүйенеді. Алайда мектептердің бәрінде бірдей психолог жоқ болып шықты. Үкімет басшысының орынбасары Тамара Дүйсенованың айтуынша, республикада орта білім беру ұйымдарында барлығы 12 417 педагог-психолог жұмыс істейді. Соның ішінде балабақша мен мектепке дейінгі ұйымдарда – 3 526, мемлекеттік және жеке мектептерде – 8 236, колледжде – 655 психолог бар.
Соңғы үш жылда психологтердің саны небары 403 маманға ғана көбейді: 2021 жылы – 12 014 психолог болған.
Нәтижесінде, Ұлттық білім беру деректер қорының мәліметінше, педагог-психологке деген тапшылық мектептерде – 229, балабақшаларда 2 029 маманды құрайды.
Психолог болмаған соң, оқушылармен психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу жұмыстарын жүргізу пән мұғалімдеріне, сынып жетекшілеріне, әлеуметтік педагогтерге, тәрбие жөніндегі орынбасарларға жүктеледі. Бірақ олар күнделікті оқу процесінде сабаққа дайын емес, тәртібі нашар балаларға нашар баға қойып, жазалаумен айналысатындықтан, шәкірттердің олармен еркін сырласып, мұң шағуы неғайбыл.
Сондықтан Үкімет білім жүйесі үшін кәсіби психологтерді даярлауға ден қойды. «Педагогика және психология», «Психология» мамандығы бойынша 36 жоғары оқу орны кадр даярлап жатыр. 2023-2024 оқу жылында 8 723 мемлекеттік грант бөлінді. Оның ішінде «Педагогика және психология» мамандығы бойынша бакалавриатқа – 6 702, магистратураға – 1 512, докторантураға – 267, «Психология» мамандығы бойынша бакалавриатқа – 230, магистратура бағдарламаларына 12 грант берілді.
Бұдан басқа білім беру ұйымдарында психологиялық қызметтің жұмысын үйлестіру, педагог-психологтерге әдістемелік қолдау және балалар мен ата-аналарға психологиялық кеңес беру мақсатында өңірлерде 12 психологиялық қолдау орталығы ашылды. Осы орталықтардың қызметін ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар бекітілді.
2024 жылдың соңына дейін Жамбыл, Манғыстау, Түркістан, Жетісу, Ұлытау, Абай, Батыс Қазақстан облыстары мен Шымкент қаласында жалпы саны 8 психологиялық қолдау орталығын ашу жоспарланған. Қазіргі кезде 19 931 білім ұйымының 9 552-сінде педагог-психологтердің штат бірліктерінің саны талаптарға сәйкес келтірілді. Қалған білім беру ұйымдарында Оқу-ағарту министрлігі әкімдіктермен бірлесіп, штат санын талаптарға сәйкес келтіру жұмыстарын жүргізуде.
Тентек пен оның ата-анасы ынталандыруға көнбеуі, сөз көмегіне, ақыл-кеңеске мұрын шүйіріп, салғырт қарауы мүмкін. Сөз өтпесе, жаза өтеді: 2024 жылғы 15 сәуірде Мемлекет басшысы қол қойған, алдағы жазда күшіне енетін «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңында жауапкершілік қатайтылды.
Бұл заңмен қолданыстағы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс 127-2-баппен толықтырылды. Оған сәйкес, кәмелетке толмаған адамды жәбірлеу, буллинг, кибербуллинг – бірінші жолы ескерту жасауға немесе бірден 10 АЕК (2024 жылы 36 920 теңге) айыппұл салуға соқтырады. Яғни, буллер оқушылардың ата-анасы осынша шығындалуға мәжбүр болады.
Егер басбұзар баласы бұзақылығын тыймаса, әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасаса, айыппұл бірден 3 есеге – 30 АЕК-ке (110 760 теңгеге) дейін өседі.
Баланы жәбірлеумен, буллингпен, кибербуллингпен ересектеу, яғни 12–16 жастағы оқушылар айналысса, онда ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға ескерту жасалады немесе 10 АЕК айыппұл салынады.
Қалай болғанда да, «бәріміз солай өскенбіз!» немесе «қысым көрсе, қауқарсыз емес, қайратты болып өседі!» сияқты ескірген, зиянды стереотиптерден Қазақстан қоғамының арылғаны маңызды. Бұл үшін мемлекет әлімжеттікпен күрестің батыстық пәрменді тетіктерін енгізіп, жауапкершілікті қатайтуға кірісті. Заң түзелді, қоғам да түзеліп, осы іске сүбелі үлесін қосқаны абзал.
Айхан ШӘРІП