Оған сәйкес, құпия кеңесу бөлмесіне енді судья кіргізілмейді, тиісінше ол алқабилерге қысым көрсетіп, өз ұстанымын таңа алмайды. Бұл Президенттің тапсырмасымен жүзеге асып жатқан сот реформасының басты бір жаңашылдығына айналмақ.
Ғалымдар құптаған жол
Бишімбаев ісіне байланысты бүгінде жұрт алқабилер сотын қызыға тамашалап жатыр. Кейбір дерек бойынша, бұл соттың тікелей трансляциясы танымалдығы жөнінен телеарналардағы шетелдік телехикаяларды басып озған.
Осыдан кейін Жоғарғы сот өзге де сот отырыстарын тікелей эфирде көрсете бастауға шешім қабылдады. Мысалы, биылғы 24 сәуірде оның YouTube арнасында Алматыдағы автобустың қатысуымен болған, адам қазасына соқтырған жол-көлік оқиғасына қатысты сот процесі онлайн трансляцияланды. Жолаушы ер адам автобус жүргізуші әйелді ұрып, есінен тандырған. Салдарынан, автобус үш адамды басып, өлтірді. Жоғарғы сот трансляциялау туралы шешімге «бұл іске қоғамның қызығушылығы» себеп болғанын жеткізді.
Бәлкім, болашақта алқабилер сотын тікелей эфирден көрсету дәстүрге, нормаға айналуы мүмкін. Өйткені енді алқабилер соты шын мәнінде «халық сотына» айналады. Оған дейін «Бишімбаев ісі» және басқа да сот процестерінде ақырғы үкімді алқабилер төрағалық етуші судьямен бірігіп қана шығарады.
Бұрынғы билік осы арқылы бұқаралық билердің билік позициясына қайшы келмейтін шешім шығаруын бақылап келді. Қазақстан бұл ескі тәжірибеден бас тартуға ден қойды.
Алдымен, 2023 жылғы 27 қарашада Жоғарғы соттың (ЖС) жаңа төрағасы Асламбек Мерғалиевтің жетекшілігімен өткен отырысында ЖС Халықаралық кеңесі «алқабилер сотының классикалық моделіне көшуді» ұсынды. Бұл кеңеске отандық және шетелдік заңгер ғалымдар, судьялар, ЕҚЫҰ өкілдері кіреді. Жиын қорытындысында сот шешімдерінің сапасын арттыру үшін ғалымдар мен сарапшыларды тарта отырып, алқабилер сотының классикалық моделін және amicus curiae институтын енгізу туралы рекомендация мақұлданды.
А.Мерғалиевтің пікірінше, Мемлекет басшысы әділ қоғамды қалыптастыруға ерекше назар аударатынын атап өтті. Ал әділетті қоғамда тиімді сот төрелігі ерекше орын алатын болады. Бұл ретте классикалық модельге көшкеннен кейін кеңесу бөлмесінде 11 алқаби судьяның қатысуынсыз шешім қабылдайды.
Аталған модель біріншіден, сот тараптарының жарыспалығы мен бәсекелестігі қағидатын нығайтады. Екіншіден, дамыған елдерде қолданылатын классикалық модель сот ісін жүргізудің айыптауға бейім болуына жол бермейді.
Қазірдің өзінде, яғни үкім шығаруға судья араласса да, алқабилер соты өздері қараған істердің 10%-ында айыпталушыларды ақтайды. Салыстыра кетсек, кәсіби судьялар ғана қараған істердің арасында ақтау үкімдері бар-жоғы 1,5-2% болады екен.
Үшіншіден, бұл бетбұрыс халықтың сот төрелігіне сенімін арттырады. Ұлттық статистика бюросының сауалнамасы көрсеткендей, сот жүйесіне халықтың сенім деңгейі 2023 жылғы сәуір-мамыр аралығында небәрі 55,2% болған. Қазан-қараша аралығындағы сауалнама бұл көрсеткіштің 61 пайызға дейін өскенін көрсетті.
Соған қарамастан, бұл – өзге билік органдары арасындағы ең төмен көрсеткіштердің бірі. Мысалы, халықтың өртке қарсы қызметке деген сенімі 2023 жыл соңында 77,2 пайызды, прокуратура органдарына – 63,8%, полиция органдарына – 63,1%, Антикорға – 51,1%-ды құрады.
Сондай-ақ Жоғарғы соттың Халықаралық кеңесінің мүшелері құқық саласындағы ғылыми қызметті жүзеге асыратын сарапшылар мен азаматтардың сот процестеріне неғұрлым кеңірек қатысуын қамтамасыз ету үшін Қазақстанның сот рәсімдеріне amicus curiae институтын енгізу мүмкіндігін қарау ұсынысын қолдады.
Сот төрелігі академиясының ректоры, заң ғылымдарының кандидаты Зәуреш Баймолдинаның айтуынша, сот процесіне құқықтық мәселелер бойынша сарапшыларды тарту практикасы дамыған елдерде кең таралған. Шетелдік соттардың құқық мәселелері бойынша талдау, сараптама және қорытындылар түріндегі тәжірибесі сот шешімдерінің сапасын жақсартуға ықпал етеді. Ғылыми қорытындылар судьяларға материалдық және процестік құқық нормаларын қолдануда дұрыс көзқарас қалыптастыруға, орынды шешім қабылдауға көмектеседі.
Айта кету керек, жуырда Мәжіліс «Кейбір заңнамалық актілеріне Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқару кодекстерін оңтайландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасын концептуалды түрде мақұлдады. Пысықтау жалғасып жатыр. Ең бастысы, бұл заң жобасы елімізді алқабилер сотының классикалық моделіне көшіруді қарастыратын заңнамалық түзетулерден тұрады.
Алқабилер өз шешімін негіздеуге міндетті емес
Тәуелсіз Қазақстанда алқабилер соты 2007 жылы пайда болды. Сол кезде республика қабылдаған модельге сәйкес, алқабилер құрамына 11 адам кіреді, оның біреуі – сот процесін жүргізетін кәсіби судья, қалған он адам – кәсіби емес судьялар, яғни қарапайым тұрғындар арасынан таңдалған заманауи билер.
Осылайша, әзірге елімізде алқабилердің аралас алқасының моделі жұмыс істейді. Шешім шығарылған кезде кеңесу бөлмесінде алқабилер төрағалық етуші судьямен ақылдасып, бірге дауыс береді. Қолданыстағы заң бойынша судьяның дауысы шешуші саналмайды. Алайда жабық бөлмедегі талқылау барысында ол кәсіби судья, заңгер ретінде «бұлтартпас» дәйектемелер келтіріп, өзге алқабилерге өзі қалаған шешімге көндіктіре алатынын жоққа шығаруға болмайды.
2007 жылғы 1 қаңтарда елімізде алқабилер сотының институты енгізілгелі, оның қарайтын істерінің құрамы бірнеше рет өзгерді. 2007-2009 жылдар аралығында алқабилердің адымы шектелді. Оларға тек өлім жазасы және өмір бойға бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылатын қылмыстық істерді ғана қарауына рұқсат етілді. Салдарынан, бұл кезеңде алқабилердің қатысуымен қаралатын істердің саны жыл сайын шамамен 50-ді ғана құрады.
Екінші кезеңде, 2010-2012 жылдары алқабилер аса ауыр қылмыстардың бәрін қарап, билік етуге мүмкіндік алды.
2023 жылғы 1 қаңтардан бастап, олардың шешім шығаруына берілген қылмыстық құрамдар саны тағы өсті. Бұл қатарға он екі жылдан көп мерзімге еркіндіктен айыру жазасы бекітілген аса ауыр қылмыстар бойынша барлық істер жатқызылды.
Сарапшылардың түсіндіруінше, бұлардың жалпы саны – қылмыстық құқықбұзушылықтардың 31 құрамы. Оның арасына кісі өлтіру, есірткі және психотроптық заттарды аса ірі көлемде сату және басқасы кірді. Бұдан тек төтенше жағдай кезінде жасалған кісі өлтірулер, соғыс кезіндегі әскери қылмыстар сияқты бірқатар құрам тыс қалды. Өйткені ТЖ режимі немесе соғыс заманында алқабилерді бір жерге жинау қиынға түседі деп танылған.
Биылғы 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап, алқабилердің алдына тартылатын қылмыстық істердің саны 44 құрамға дейін артты. Оған енді тек аса ауырлары ғана емес, сонымен қатар ауыр және орташа ауыр қылмыс түрлері де қосылды.
Мұның бәрі оң динамикаға серпін берді. Жоғарғы соттың дерегінше, 2020 жылы алқабилер соты 42 қылмыстық істі қараса, 2023 жылы бұл сан 136 іске дейін көбейді.
Жоғарғы соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Назгүл Рахметуллина журналистерге берген сұхбатында 2024 жылы алқабилер қарайтын істер саны рекордтық 950-ге дейін жетуі мүмкін деп болжады. Бұл – қылмыстық істер бойынша мамандандырылған ауданаралық соттардың құзырына жатқызылған барлық істің 69%-ы. Қазір бұл көрсеткіш аса ауыр қылмыстық істердің жалпы санының небәрі 3,6%-ын құрайды екен.
Алқабилердің шығарған әрбір шешімі – адамды негізсіз айыптап, түрмеге отырғызса немесе қолы қан қылмыскерді бостандыққа қоя берсе, мұның бәрі өмір-бақи олардың арына жүк болады.
– Алқабилер өз шешімін негіздеуге міндетті емес. Оның кәсіби судьялар шығарған үкімдерден басты бір айырмашылығы да сонда. Мысалы, кәсіби судьялар шығарған үкімінде не себепті ондай шешім қабылдағанын заң баптарымен дәйектеуге, айыптаушы мен қорғаушының барлық дәлеліне жауап беруге міндетті. Алқабилер сотының үкімде мотивациялау бөлігі мүлдем жоқ. Олар сотталушының айыбы дәлелденгенін не дәлелденбегенін растауға міндетті емес. Судья тек кеңесу бөлмесінен шыққан алқабилердің қандай вердикт қабылдағанын жариялаумен шектеледі, – деді Назгүл Рахметуллина.
Ақырын жүріп, анық басуға ниетті
Мәжіліс мақұлдаған заң жобасында айыптаушы мен қорғаушы тарапқа алқабилерді таңдауға қатысу құқығын беру көзделген.
Қолданыстағы заң бойынша жасы 25-тен асқан кез келген Қазақстан азаматы алқаби бола алады. Бұл жерде ұлты, әлеуметтік немесе әл-ауқат жағдайы, діни және басқа наным-сенімдері бойынша шектеу жоқ. Тек өтелмеген немесе алып тасталмаған соттылығы барларды, наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерде есепте тұрғандарды, сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдарды ғана алқабилікке тартуға тыйым салынған.
Егер Батыс елдеріндегі сияқты классикалық модель аясында тараптарға таңдау құқығы да берілсе, онда адвокаттар тіл білмейтіндерді, ұлттық, діни, әлеуметтік мәртебесі мен ұстаным-көзқарасы бойынша сотталушыны алдын ала кінәлі деп тануы мүмкін біржақты адамдарды алқабилер қатарынан шығартып тастай алар еді. Әзірге ондай құқықтың берілетін-берілмейтіні белгісіз, заң жобасы Парламентте әрі қарай талқылану үстінде.
Қалған рәсімдер көп өзгеріске ұшырамауы мүмкін. Қолданыстағы тәжірибе бойынша жергілікті әкімдіктер жыл сайын жергілікті тұрғындар арасынан іріктеп, алқаби болуға кандидаттардың тізімін қалыптастырады. Олардың арасынан нақты бір іске алқабилерді таңдау кездейсоқ іріктеу жолымен жүзеге асырылады.
Кандидаттар тізімін соттар «Төрелік» ақпараттық-аналитикалық жүйесі арқылы сұратып, алғызады.
Сот әкімшілігі басшысының орынбасары Асылбек Мусралинов алғаш енгізілген 2007 жылдан бері алқабилердің аралас моделі біраз өзгеріске түскенін айтты.
– Кейінгі үш жылда алқабилер соты институтын нығайтуға бағытталған бірқатар шара қабылданды. Алқабилердің мандатын кеңейтудің екі кезеңі іске асырылды. Бүгінде, 2024 жылдың 1 қаңтарынан бері олар 44 құрам бойынша істерді қарай алады. Биыл алқабилер соты шамамен 950 қылмыстық істі қарайды деп күтіп отырмыз. Біз классикалық моделге көшу идеясын концептуалды түрде қолдаймыз! Бұл мәселе былтырғы қарашада Жоғарғы сот жанындағы Халықаралық кеңестің күн тәртібіне шығарылды, халықаралық эксперттер құптады, – деді Асылбек Мусралинов.
Енді Парламенттің келісімі қажет. Сот әкімшілігі басшылығының өкілі бұл мәселенің күрделі екенін ескертті. Кешенді және салмақты пысықтауды талап етеді. Оны жақтаушылар да, қарсылар да көп көрінеді. Сондықтан Қазақстан бұл бағытта кілт бетбұрыс жасамай, кезең-кезеңмен қозғалуға ниетті.
Әлемде алқабилер сотының негізгі 2 үлгісі қолданылады: континенталды және классикалық. Соңғысы ағылшын-саксон елдерінде, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Канадада, Аустрияда қолданылады: онда алқабилер судьяның қатысуынсыз, кеңесу бөлмесінде өз бетінше шешім қабылдайды. Ортақ келісімге келген соң ғана шығып, үкімдерін жариялайды.
Сарапшылардың байламынша, дәл осы модель алқабилер институтын дамытудың мақсат-мұратына толық сәйкес келеді. Өйткені кәсіби судья араласпай шығарылған шешім – нағыз халықтың шешімі болады.
Тараптар арасында қызу бәсеке туындайды: мемлекеттік айыптаушы және қорғаушы адвокат өз позицияларының дұрыстығына алқабилердің көзін жеткізу үшін бар өнерін салады, заңмен рұқсат етілген түрлі тәсілді қолданады. Артистизм, шешендік танытады. Сотталушыға қандай үкім кесілетіні солардың жұмыс сапасына тікелей тәуелді болады.
Айхан ШӘРІП