Мемлекет басшысы Сингапурға ресми сапары барысында: «Жақында мен ұлттық экономиканы айтарлықтай ырықтандыруға негіз қалайтын маңызды Жарлыққа қол қойдым. Қазақстан аймақтағы инвестиция тартатын негізгі орталық болып қалуы үшін жаңа инвестициялық циклді іске қостық», – деп мәлімдеген болатын. Қазір Азия барысына айналған сингапурлық бизнес-ортамен жүздесу барысында Президент еліміздің стратегиялық мақсаттарын айқындап берді. Отандық сарапшылар бұл мәлімдемені барынша сарапқа салды. Экономиканы дамытудың бастапқы драйвері инвестиция болғанымен, дұрыс құрылған жүйе салаға серпін беретінін жасырмады. Экономист Расул Рысмамбетов елімізде күрделі өнеркәсіп ісін дамыту ғана межелі көрсеткіштерге жетуге мүмкіндік береді деген пікірде. Сарапшымен осы тақырып төңірегінде сұхбат құрдық.
– Расул мырза, Президент Сингапурдағы бизнес өкілдерімен кездесуі барысында елімізге алдағы бес жылда 150 миллиард АҚШ доллары көлемінде шетелдік инвестиция тартатынын айтты. Мұндай көрсеткішке қол жеткізудің тиімді тетігі қандай?
– Меніңше, біз тек шетелдік инвестиция деп шектелмеуіміз керек еді, себебі бүгінде ішкі нарықтан да мықты отандық инвесторларды табуға болады. Қалай болғанда да біз қазіргі қарқынмен жұмыс істесек те, 150 млрд АҚШ долларына жуық тікелей шетелдік инвестиция тарта аламыз деп есептеймін. Премьер-Министр осыған дейін күрделі өңдеуден өтетін өнімдерге салықтық мөлшерлемені төмендету қажет деп мәлімдеген еді.
Себебі өндіріске неғұрлым көп инвестиция салынып, өнім күрделі бола түскен сайын экономиканың күрделілігі параметріне қолайлы әсер етпек. Бізде бұл көрсеткіш соңғы 30 жылда 1,5-2 есе төмендеді. Сондықтан егер біз қазір мұнай химиясын дамытып, металдан дайын бұйымдар өндіретін болсақ қана жоғарыда айтып өткен 150 миллиард АҚШ долларына тең тікелей шетелдік инвестиция қажет болады. Сонымен қатар жер қойнауын пайдалану және ауыл шаруашылығы да айтарлықтай қаражат тарта алатын салалар қатарына жатады.
– Инвесторлар кен орындарынан басқа қандай салаларға инвестиция сала алады? Егер олар тек қазбаларға қызығушылық танытса, экономиканы әртараптандыруға не кедергі?
– Әзірге инвесторларды тек пайдалы қазбалар қызықтырады. Сондықтан оларға дивидендті жоғары салаларда қызықты жобалар ұсыну керек. Біз мыс, болат және ең бастысы уран өндіреміз. Егер өз елімізде уран өнеркәсібінің бүкіл тізбегін құра алсақ, яғни кен орнынан бастап электр станцасына арналған атом жанармайына дейін, онда соның өзі бес жылда жетеміз деген инвестицияның жартысына тең болар еді. Қазір мұның маңызы өте жоғары. Себебі бүгінде елімізде инвестицияға сұранып тұрған және инвесторлар қаражат құюға әзір отырған салалар бар. Оларға енді жай ғана «есікті ашу» қажет. Мысалы, ядролық отын өндіруге.
– Қалай ойлайсыз, бұл экономиканы шикізатқа тәуелділіктен құтқара ма?
– Қазір кез келген ел экспортқа тәуелді, мысалы, АҚШ, Сауд Арабиясы, Қытай және тағы басқа алпауыт елдерді алайық. Бұл жерде екі бағыт бар: импортты алмастыру және экспортқа бағдарлау. Іс жүзінде екеуі де бір деуге болады, себебі мемлекет импортты алмастыру үшін бірінші өз өндірісін дамытады, ал содан кейін басқа нарықтарға ұмтылады. Қазір экономиканы әртараптандыруға біршама қол жеткіздік. Атап айтқанда, астық, ет, уран және мұнай өндіреміз. Егер біз уранды, мұнай химиясын және ауыл шаруашылығын осы тектес әлеуеті мол салалардың барлығын дамытатын болсақ, тікелей шетелдік инвестиция тарту барысында межелі көрсеткіштерге қол жеткізе аламыз.
– 2029 жылға дейін елдің ЖІӨ-ні 450 миллиард долларға жеткізуге қандай қадамдар көмектеседі?
– Ішкі өндірісті дамыту, яғни мұнай химиясы мен уран өндірісін және мыс, темір рудасынан дайын тауарлар әзірлеу секілді ірі өндіріс қана біздің ЖІӨ-ді алға сүйрейді. Ал тек шағын және орта бизнеске арқа сүйеу, әрине ЖІӨ-ді 450 млрд долларға дейін жеткізе алмайды. Өйткені ШОБ негізінен адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету және жайлылықты арттыру үшін қажет. Себебі «10 миллион кофехана» ашып қойып қарап отыруға болмайды, әрине. Өйткені жалпы ішкі өнімді арттыратын қаражат бізге сырттан келуі керек. Сондықтан өндіріс орындары өз технологияларын жетілдіруі қажет. Бізде инженерлерді, ветеринарларды және өзге де қажетті кадрларды даярлауда үлкен проблемалар бар. Өнеркәсіпті одан әрі дамыту үшін шет мемлекеттерден инженерлерді әкелуіміз керек шығар. Бізде инженерлер туралы айтпаған күннің өзінде, тіпті кейбір позициялар бойынша аула сыпырушылар да жоқ.
– Шын мәнінде, ішкі өндірісті дамытуға инвестициядан бөлек, қандай мәселе кедергі болып отыр деп ойлайсыз?
– Біріншіден, толыққанды маршруттар орнатқанға дейін экспортты дамыту өте қиын. Қазір Ресей, Каспий немесе Иран нарықтарына шыға аламыз. Сонымен қатар тікелей қолжетімді ең үлкен нарық бар, бұл – Қытай. Менің ойымша, Қазақстанның экспорттық қуатын тез арттыру үшін бірінші кезекте осы секілді үлкен нарық қажет. Сатып алуға дайын адамдар болса, бизнесте тез бейімделеді. Сондықтан азаматтары ауқатты, орташа жалақы мөлшері де біздікінен жоғары, алпауыт Қытай елі ең маңызды нарық дер едім. Ал Қытайдың шығыс бөлігі даму деңгейі бойынша АҚШ немесе Еуропадан кем емес. Ол жерде нарықтық минимум өте жоғары. Өз кезегінде Қазақстан ол елге Bio, Eco санатындағы азық-түлік өнімдерін, яғни химиялық қоспасыз және ГМО-сыз сапалы астық пен күнбағыс майын экспорттайды. Мұның бәрі Қытайда өте жақсы сұранысқа ие. Әрине, ет экспортының да әлеуеті жоғары. Біріншіден, Қытай бәрін тұтынады, екіншіден, соңғы кезде тамақтану әдеттері де өзгерді. Сондықтан жылдам әрі қарқынды даму үшін бізге күнкөріс деңгейі біздікінен жоғары Қытай, Еуропа және Ресей секілді нарықтар қажет. Таяу Шығыс пен Иран да нарық көлемі жағынан үшінші орында болуы мүмкін. Біз үшін бұл еңсеруді қажет ететін үлкен сынақ. Себебі қазір отандық азық-түлік өнімдерін алысқа экспорттау мүмкін болмай тұр.
– Бұл жерде субсидияның рөлі қаншалықты маңызды? Мысалы, былтыр құс шаруашылығы өкілдері субсидияға қол жеткізе алмай отырғандарын мәлімдеген болатын.
– Субсидия мәселесі әлі де бар. Мысалы, Қытайда қарапайым ғана тауық табанына деген сұраныс өте жоғары. Біз оған қажетті мөлшерді жеткізіп бере алмай отырмыз. Сондықтан жоғарыда атап өткен секторлардың субсидиялануы өте дұрыс. Себебі әлемде ауыл шаруашылығына субсидия бөлмейтін ел жоқ та шығар. Егер сүт өнімдерін алсақ, қазір олар ресейлік және беларуссиялық сүт өнімдерімен бәсекелесуге қауқары жетер емес. Яғни, қазір отандық сүт өнімдерінің өзіндік құны ЕЭО елдері тауарының жеткізу құнын қосқандағы бағасымен бірдей. Неліктен деп сұрауыңыз мүмкін. Өйткені Ресейде субсидиялар сүт өнімдері секторына қарқынды дамуға мүмкіндік берді. Беларуссияда да солай. Сондықтан біздегі кейбір салаларға бөлінетін субсидияны алып тастаудың орнына, керісінше, ұлғайту қажет деп есептеймін. Осы жерде өзім білетін нақты мысалды айта кеткенім жөн шығар. Мысалы, Сингапурдан біздегі күркетауық етіне сұраныс болды. Сингапур – Азияның ең премиум нарығы. Онда сіз бәрін үлкен маржамен сата аласыз. Логистика жағы да еш қиындық тудырмайды. Бірақ күркетауық еті сингапурлықтарға бағада жететінін есептегенде, Америкадан әкелінген күркетауық еті арзанырақ болды. Мен сингапурлық трейдерлермен сөйлесіп отырып, неге екенін сұрадым. Сонда олар америкалық өнімнің өзіндік құны Қазақстанға қарағанда біршама төмен, дегенмен жеткізу қымбатқа түсетінін жеткізді. Бірақ оларға жеткізу құнын толығымен мемлекет субсидиялайды екен. Сондай-ақ Солтүстік Америка күркетауықтың табиғи мекен ететін ортасы екенін білеміз. Сондықтан жеткізу бағасын төмендету үшін осындай мәселелерді мұқият саралап, көрші нарықтарда бәсекеге қабілетті болатындай өнім өндіруіміз қажет.
– Мемлекеттің субсидияларды ұлғайтуына не кедергі?
– Субсидиялар фермерлерді тамақтандыру үшін емес, жаңа технологияны енгізу үшін қажет. Бірақ кей кезде субсидия, керісінше, нарықтағы ахуалға кері әсер етіп жатады. Мысалы, бидайға арналған «тоннасына берілетін» субсидиялар диқандардың барлығын тек астық себуге мәжбүр етті. Алдымен «гектарына берілетін» субсидиялар болды. Ол отандық агрохолдингтерді 1-1, 5 миллион гектар жерді алып, сол жерде бидай егіп, әр гектардан субсидия алатын. Бірақ олар егіннің тиімділігі мен өнімділігіне ешқандай қызығушылық танытпады. Одан кейін субсидиялар тоннасына берілетін болды. Бұл жерде де сұрақ туындайды, өйткені астық сапасыз немесе өнімділігі төмен болуы мүмкін. Қытайлықтар бір кездері Алматы және Жамбыл облыстарынан соя сатып алды. Содан кейін барлық фермер соя егуге көшті. Оңтүстікте су көп емес, ал соя суды жақсы көреді. Бәрі бірдей соя еккенімен, ол жарытып өсе қоймады. Кейбір аймақтарда соя екі өнім бере алады, ал бізде ондай өнімділік болған жоқ. Бірақ бұл – фермерлердің кінәсі емес, басты проблемасы. Неге десеңіз, мемлекет кезінде ешқандай білімі жоқ фермерлерге жерді үлестіріп берді. Біздің агрономдар мұндай қатал бәсекелестік нарыққа дайын емес еді. Нарықтық экономика дегеніміз – бұл мемлекет субсидия береді де, ал фермерлер қол қусырып қарап отырады деген сөз емес. Субсидияны шаруашылықтың кем-кетігін жақсарту үшін пайдаланады. Америкалықтар соя шаруашылығына әбден машықтанып алған. Олар бүкіл әлемдік нарықты соя мен күркетауыққа толтырып тастай алуы да мүмкін. Егер өз нарығынан артылып қалатын болса, олар субсидияны басқа нарықтарды игеруге пайдаланады. Америкалықтардың ауыл шаруашылығы технологиясы өте жақсы дамыған, уақытында қажетті дәрумендерін беріп, баптайды. Осы схема бойынша Аргентина сиыр өсірді. Қазір олар америкалықтармен бірге сиыр етін ең көп және ең жақсы өндіретін елдердің біріне айналды.
Осы жерде жақсы агрономдарға, мал өсірушілерге, ветеринарларға сұраныс пайда болады. Мысалы, Өзбекстанды алсақ, онда екі рет жиналған өнімді жыл бойы талғажау етеді. Көптеген отандық фермер Өзбекстанға барып, тамшылатып суаруды үйренгенін білемін. Өзбекстанда жердің жартысы шөл, сондықтан олар тамшылатып суаруды енгізуге мәжбүр. Бізде бұл технологияны енді ғана қолға ала бастады. Жалпы, ауыл шаруашылығы өте қызықты, бірақ мұнай химиясымен салыстырғанда әлдеқайда күрделі сала. Мұнай химиясында өндірдің, жеткіздің сонымен бітті. Бұл жерде бәрі химия, яғни ғылымға негізделген. Ал ауыл шаруашылығында көптеген аралық сала қажет болады: жем-шөп, витаминдер және тағы басқа. Әдетте адамдар фермер ештеңе істемесе де, мал өзімен-өзі жайылады, егін өзі өсіп жетіледі деген жаңсақ пікірде болады. Бірақ кез келген егіншілік немесе мал шаруашылығы қажырлы еңбекті қажет етеді.
Тек мұнай, газ қазып, сату – елдің ЖІӨ-ні 450 миллиард долларға жеткізбейді. Сондықтан бұл – ауқымды жұмысты қажет ететін меже. Сарапшының көпшілігі Қазақстан мұндай көрсеткішке жететініне күмәнмен қарайды. Дегенмен ел Үкіметіне осындай тапсырма берілсе, онда оған қол жеткізуге болады деп ойлаймын.
– Президент жақында «Экономиканы ырықтандыру шаралары жөніндегі» Жарлыққа қол қойды. Бұл инвестициялық тартымдылықты арттыруда қаншалықты тиімді?
– Жарлық – бұл Президент белгілеп берген бағыт-бағдар деуге болады. Енді бұл Жарлықты жүзеге асыру үшін депутаттар дұрыс заң қабылдап, қажетті түзетулерді енгізуі керек. Әсіресе, «Самұрық-Қазына» директорлар кеңесіне қатысты өзгерістер енгізілгенін құптар едім. Себебі экономиканың ең үлкен бөлігін «Самұрық-Қазына» және «Бәйтерек» холдингі алады. Осындай квазимемлекеттік мекемелердің директорлар кеңесінің құрамы жаңарып, өзгеше қарқынмен жұмыс істеуі қажет. Осыған дейін олар лайықты ұсыныс айтып, мәселелерді қызу талқыға салмай-ақ жай ғана бас шұлғумен шектелетін. Сол себепті нарықтағы «Самұрық-Қазынаның» үлесін қысқартуды мақұлдаймын. Сәйкесінше, ішкі нарықта отандық инвесторларға басымдық беру керек. Себебі қазір шетелдік инвесторлар ақша үшін ғана емес, жаңа технологияларды енгізу, экспортты бағдарлау үшін қажет.
Экономиканы ырықтандыру аясында бизнеске ақшаны қалай тарту керегін де ойластыру керек. Бизнес үшін ең өкініштісі – қазір оңай ақша жоқ, Президент айтты екен деп, бүкіл бизнеске бюджет қаражатын бөліп бере алмайды. Кәсіпкерлер өз қаражатын мұқият есептеуі керек. Бірақ банктерге бизнесті несиелендіру үшін мемлекет қаражаты қажет болады. Бірақ бұл жерде «Неліктен мемлекет өзі несие бере алмайды?» деген заңды сұрақ туындауы мүмкін. Бірақ егер жергілікті басқару органдары несие бере бастаса, бізде сыбайлас жемқорлық етек жая бастайды. Қазірдің өзінде оған толық тұсау болуға қауқарсызбыз. Бірақ егер әкімдіктер зауыттарға несие бере бастаса, барлық әкімдік «алтынмен апталып, күміспен қапталар» еді. Ал банктерде сараптама жасайтын құрал бар, несие беру тәжірибесі жеткілікті. Тіпті, қаржылық жоспардың орындалуын да қадағалап, тиімділігін бақылай алады. Бірақ банктер бизнесті тек мемлекет бөлген қаражатпен қаржыландыруы да дұрыс емес.
– Банктер қазір тек тұтынушылық несиеге машықтанып алған жоқ па?
– Жоқ, Forte bank, Halyk bank секілді банктер корпоративті несие беріп отыр. Ал Kaspi және HomeCredit сияқты банктердің бастапқы стратегиясының өзі тұтынушылық несиеге негізделген еді. Яғни, мұндай қаржы субъектілері корпоративті несие бермейді. Осындай модельді ұстанғандықтан, біз оларды емханаларға ақша беруге мәжбүрлей алмаймыз.
– Бизнес туралы сөз еткенде, өңірлер жайында айтпау мүмкін емес. Көпті мазалайтын сұрақтың бірі – аймақтарды біркелкі дамыту. Тәжірибе жүзінде бұл мүмкін бе? Өңірлерге инвестиция тарту кезінде тепе-теңдікті қалай сақтауға болады?
– Біркелкі даму мүмкін емес. Себебі әр өңір әртүрлі дамиды. Еліміздің әр облысын бір-бір еуропалық ел ретінде қарастыруға болады. Ең бастысы, өңірлер өздерінің инвестициялық әлеуетін тиімді игеріп, инвесторларға жайлы орта қамтамасыз етуге тиіс. Дүниежүзілік банктің Doing bussines рейтингі секілді бізге де тек аймақтардың инвестициялық тартымдылығын анықтайтын ішкі рейтинг қажет. Қандай жаңа өндіріс орындары ашылып жатыр, отандық инвесторлар тартылды ма дегендей. Себебі мәселен, Жаңа зеландиядан келген инвестор Абай облысын дамытуға күш салмайтыны белгілі. Ол аймақты сол өлкенің қыр-сырына қанық өз азаматтары алға сүйрейді. Сондықтан өз өңірін әкімінен де жақсы білетін отандық инвесторларға басымдық берген абзал. Себебі әкім де өз қызметінде ұзақ отырмауы мүмкін.
– Дегенмен қазір әкімдікке көп нәрсе байланысты емес пе?
– Әрине, сол үшін де бизнес өкілдері талап ете білгені жөн. Қалай болғанда да, бізде әкімдік шешіміне ықпал ете алатын құрал бар емес пе? Біз ұзақ жылдар бойы мәслихат депутаттарын лоббист деп қабылдап келдік. Себебі аймақтардағы мәслихат депутаттарының 90 пайызы құрылысшылардан құралған деуге болады. Қазір экономиканы ырықтандыру аясында осы мәслихат өкілдерін қайта қарайтын уақыт келді. Аз уақыт ішінде үлкен нәтиже күтпесек те, бүгіннен бастап өзгерістерге қадам жасау маңызды.
Сұхбаттасқан Кәмила ЕРКІН