Әлеуметтік желіде желдей ескен ақпаратқа көз жүгіртсек, балаларды асырап алған 51 жастағы Ұлықбек Смановтың бойында жастайынан психологиялық ауытқу пайда болып, есейе келе психикалық диспансерде жатып ем алған. Бірақ бала асырап алған кезде есі дұрыс болған Ұ.Сманов қазір «сандырақ синдромы» диагнозымен Талғардың психикалық ауруханасында жатқан көрінеді.
Негізі, қолданыстағы заңға сәйкес бала асырап аларда арнайы сот шешімі шығарылады. Бала асырап алушының отбасында баланың қалыпты физикалық, психикалық, рухани және адамгершілік дамуы, тәрбиесі мен білімі үшін оңтайлы жағдайлар болған кезде ғана бала асырап алуға рұқсат етіледі. Сонымен қатар бала асырап алушы 14 түрлі құжат жинау арқылы өзінің бала асырап алуға толық құқығының бар екенін дәлелдеуге тиіс. Сондай-ақ 2020 жылдан бастап бала асырап алушыларға үш ай бойы психологиялық-педагогикалық даярлықтан өту міндеттелген. Тіпті, бала асырап алғысы келген көпшіліктің заң талаптарынан мезі болып, «Бала асырап алу машақат» дегенін де естіп жатамыз. Алайда Смонов сияқтылар 6 баланы оп оңай асырап ала салады. Олардың құжаттары да заң талабына сай. Мәселен, Смановтар балаларды асырап алмас бұрын 3 ай бойы балалар үйіне барып, арнайы психологиялық дайындықтан толықтай өткен және соны растайтын сертификат алған. Одан кейін е.gov.kz порталы арқылы бала асырап алуға үміткерлікке тіркелу үшін өтінім жіберген. Басқарманың Қамқоршылық пен қорғаншылық бөлімінің қызметкерлері тапсырған құжаттарын толық қараған және соттылығын ресми түрде тексерген. Барлық құжаттары заң талабына сай келген соң тұрғын жайын тексерген. Акт жасалған.
Ал Смановтардың асырап алған 6 баласын жылдар бойы азаптап келгенін Балалардың құқығын қорғайтын топ тексеруге барғанда анықтаған. Қазір өмірі тозаққа айналған ересек екі бала бейімделу орталығына, төртеуі балалар үйіне орналастырылыпты. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Закиева іс сотқа жіберілгенін айтты.
– Аталмыш қылмыс бойынша біз ақпан айынан бері ІІМ, Бас прокуратура және Шымкент қаласының Балалар құқықықтары жөніндегі уәкілімен бірлесе жұмыс істеп келеміз. Мектеп мұғалімдері және қамқоршылық органдарына қатысты да қылмыстық істер қозғалды, тергеу жүріп жатыр. Сондай-ақ олар балаға тиесілі ақшаны ешкілер сатып алуға жұмсап, балаға баққызып қойғандары туралы дерек бөлек тергелуде, – деді Д.Закиева.
Балдай тәтті шағында батпандай мұң арқалап...
Жалпы, соңғы жылдары мемлекет тарапынан берілетін жәрдемақыға бола бала асырап алуға ниеттенетіндер қатары көбейген. Тіпті, балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан жетімдер мен ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды алып, кейін түрлі себеппен балалар үйіне қайтару көбейіп кеткен. Статистика комитетінің дерегінше, кейінгі 5-6 жылда жетімдер үйіне қайта келген балалар үлесі жалпы асырап алынғандардың 15-20 пайызын құраған. Сондықтан Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодекстің 91-бабы бойынша, бала асырап алушы ата-аналар міндетті түрде үш айлық психологиялық даярлықтан өтуі міндеттеледі.
Республикалық «Ана үйі» қоғамдық қоры ұлттық бала асырап алу агенттігінің директоры Фарида Рахметова:
– Кейде мемлекеттен ақша төленетінін естіп патронаттық тәрбиеге бала алғысы келген ата-аналар келеді. Әрине, олар «ақша үшін бала асырап алғым келеді» деп айтпайды. Бірақ психологиялық диагностика жүргізген кезде олардың негізгі ойы белгілі болады. Бізде ондай ата-аналардың ішкі ойын анықтайтын психологиялық әдіс-тәсілдер бар. Егер арыз беруші ата-аналардың ішкі ойы анықталса, олармен жұмыс істеуді тоқтатамыз. Оқуға дейін жіберілмейді, – дейді.
Дегенмен ебін тауып екі асайтындардың жең ұшынан жалғасып, бала асырап алуды да күнкөріс, құлқын қамына айналдырып алғанын көріп отырмыз. Сала мамандары жетімдер үйінің санын азайтып, кәсіби патронат отбасы институтын құрумен іс бітпейді. Баланың патронаттық тәрбиеде қалай өмір сүретінін тексерумен қатар, оларға бөлінетін қаражат мәселесі де жан-жақты қадағалануы қажеттілігін алға тартады.
Қамқорсыз қалған баланың болашағы бұлдыр
Қазір Қорғаншылық және қамқорлық органдары тарапынан бала асырап алғандарды тексеру жұмыстары жүргізіп жатыр. Мәселен, осындай тексеріс нәтижесінде жыл басталғалы бері бала құқықтарын бұзған 15 лауазымды тұлғаға айыппұл салынып, бір адам жұмыстан босатылған. Премьер-министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің айтуынша, биыл жыл басынан Қорғаншылық және қамқорлық органдары 17 660 жетім бала тәрбиеленіп жатқан 13 мыңнан астам патронат отбасыларға тексеру жүргізген. Нәтижесінде, асырап алған баласына зорлық-зомбылық көрсетіп, олардың құқықтарын бұзған 4 тәрбиеші ата-ана қылмыстық жауапкершілікке тартылған.
Динара Закиеваның айтуынша, жалпы елімізде балдай тәтті шағында батпандай мұң арқалап, жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 22 мың бала бар. Оның ішінде 17 мың бала қамқоршылықта, патронаттық тәрбиеде және туыстарымен бірге тұрады. Жыл сайын 4,5 мың бала балалар үйі мен балаларды бейімдеу орталықтарына түседі. Биыл 5-6 айда бұл сан 4 мыңнан асқан. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл ақпан айының соңында Президент Әкімшілігінде әкімдіктермен кездесу өткізілгенін, нәтижесінде наурыз айынан бастап, 1 шілдеге дейін барлық асырап алушы отбасыларға рейд жүргізіліп жатқанын айтты.
– Заңға өзгерістер енгізілді: мемлекеттік органдарға, соның ішінде қамқоршылық органдарына тексеру жүргізу бойынша өзгерістер қабылданды. Бұрын қамқоршылық органдарына тұрақты тексерулер жүргізілмеген. Сонымен қатар қамқоршылық органдары қызметкерлерінің тапшылығын жүйелі түрде шешу үшін біз Балалардың құқықтарын қорғау комитетімен және депутат Ю.Кучинскаямен бірлесіп, заңға қамқоршылық органдары қызметкерлерінің құзыреті мен санын бекіту туралы түзетулер дайындап, жолдадық. Олар бұл салаға түбегейлі өзгерістер енгізу үшін ерекше маңызды. Қазір олар Үкіметтің қорытындысында, – деді ол.
«Шымкент қаласындағы 485 мың балаға 5 қамқоршылық қызметкері ғана бар, яғни бір қызметкерге 90 мың бала келеді. Түзетулерді енгізу халықаралық нормативті бекітуге мүмкіндік береді: 1 қызметкерге 5 мың бала, яғни Шымкентте 5 емес, 90 қызметкер болады», – дейді Д.Закиева.
Үкімет қорғаншылық және қамқорлық органдарының жұмысын жетілдіреміз, жетімдер үйін жауып, жетімдер санын азайтамыз дегенімен, көзі жасты, көңілі қаяу, жанары жаутаңдаған жетімдердің басындағы «бұлт» сейілер емес. Бүгін жанары жасты, жүрегі жүдеу бүлдіршіндер Үкімет қамқорлығында болғанымен, болашақта барар жері, басар тауы жоқ. Тағдыр теперішін тартқан қауқарсыз, қамқорсыз ұрпақтың болашағы бұлыңғыр. Олардың әлеуметтік ортаға бейімделіп, қоғамнан өз орнын табуына қандай қолдау көрсеткен жөн? Олар да басқа балалар секілді білім алып, толық дамуға құқылы емес пе. Әлде ...Әкенің мұз ба жүрегі?! Ананың бауыры тас па екен? (С.Қалиев) деп күңіренген қоғам, күрсініп қана отыра бере ме...
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ