Теміржол демекші, биыл Қазақстан темір жолына 120 жыл толып отыр. Елімізде тамыздың алғашқы жексенбісі Көлік қызметкерлері күні деп белгіленген. Бұл – біздегі жүз мыңдаған теміржолшының да төл мерекесі. Бұл – уақытпен санаспай еңбек етіп, тәуліктің кез келген мезгілінде жұмыс орнынан табылатын теміржолшы деген жанкешті халықтың ерен еңбегі еленіп, лайықты бағасын алатын күн.
Теміржол саласының өзі ел экономикасының күретамырына айналды. Еліміз бойынша жүк айналымының 68 пайыздан астамы, ал жолаушылар тасымалының 60 пайызға жуығы осы теміржолдың үлесінде болып тұр.
Алғашқы шойын жол
Алғашқы теміржол Ежелгі Грекиядағы Коринф деген қалада пайда болған деген дерек бар. Мұндағы жолдың ұзындығын ғалымдар 6 шақырым ұзақтыққа созылған деп болжайды. Бір қызығы, бұл жол темірден емес, қатты ақ тастан қашалған екен. Түрлі жүкті тасымалдау үшін үстіне ағаштан вагондар қойылған. Ауыр әрі жылжуы өте қиын осы ағаш жәшіктерді итеріп жүретін құлдар болған. Одан кейін орта ғасырда Еуропада ағаштан жасалған қос таспалы жолды шахталарда кен тасуға пайдаланған. Кейін келе ағаш жолдар біртіндеп темірмен алмастырыла бастаған. Болаттан жол салынған кезде өндірістің едәуір артқаны байқалады. Кен орындары бұрынғыдан екі есе, тіпті төрт есе көп кен рудаларын жер бетіне шығара бастаған. Осы тұста енді теміржолмен жүретін вагондарды адам күші арқылы емес техникамен шығару белең ала бастайды. Бұл тасымал саласын 100 пайызға дейін өзгертеді. Осылайша, XVIII ғасырда бу қозғалтқышының алғашқы түрлері өмірге келеді. Осы бу қозғалтқышын локомотивке қою идеясы сәтті жүзеге асады. Дүниежүзінде бу локомотивін пайдаланатын жолды 1825 жылы Англияда Дэк Стефенсон есімді ауқатты адам салдырған. Жолдың ұзындығы 21 шақырым болады. Поезд «Стоктон – Дарлингтон» желісінде қатынады. Бұдан кейін бу локомотиві XIX ғасырдың 30-жылдары Аустрияда, Германияда, Бельгияда және Францияда пайда болды. 1830 жылда АҚШ-та, 1837 жылда Ресейде теміржол желілері ашылады.
Қазақстан жеріндегі тұңғыш теміржол магистралі 1894 жылдың 25 қазанында Покров слободасы (бүгінде РФ Саратов облысындағы Энгельс қаласы) – Орал тар табанды теміржол телімінің құрылысы аяқталғаннан кейін ашылды. Осы жолдың 130 шақырымы қазіргі Қазақстан жері арқылы өткен. Арада 4 жыл өткеннен кейін Урбах–Астрахан тар табанды теміржолы іске қосылды. Мұның да 77 шақырымы қазақ даласын басып өтті.
Солтүстік Қазақстанның дамуы үшін 1891-1896 жылдары салынған Транссібір магистралінің, дәлірек айтқанда, оның «қазақстандық» 190 шақырымының маңызы зор еді. Бұл жол қазақтың батысқа деген жолын еркін ашты. 1901-1906 жылдары Қазақстан жерінің 1660 шақырымдық аумағын алған, Орталық Азия мен Ресейдің орталығын қосатын, Орынбор–Ташкент теміржолы салынды.
Шойын жолшы қазақтар
Қазақстан теміржолының 120 жылдығы биыл аталып өтуде деп сөз басында айттық. Сонымен бірге осы жылы озық қазақ, ұлт көсемдерінің бірі, «Алаш» қозғалысының көрнекті өкілі, Түркістан автономиясы үкіметінің тұңғыш төрағасы Мұхамеджан Тынышпаевтың туғанына 145 жыл толып отыр. Мұхамеджан Тынышпаев – қазақтар арасынан шыққан тұңғыш теміржол инженері, Түркістан–Сібір магистралін жобалауға және салуға тікелей қатысқан. Осы бір ұлы жол торабының негізін жасап картасын қағазға түсіргендердің бірі. Мұхамеджан Тынышпаевқа ҚТЖ теміржол көлігінің орталық мұражайында алғашқы «Қазақ темір жол инженері» деп ерекшелеп, арнайы орын бөлінген. Оның барлық құжаты мен жеке фотосуреті сол жерге жиналған.
Ал сонау 1930 жылдардың аяқ шелінде қазақ арасынан тұңғыш теміржолшы қыз шығады. Есімі – Забира Жүсіпова. Забира жәй ғана теміржолшы емес, ол қазақтар қыздарының ішіндегі алғашқы паровоз машинисі. Қыздар түгілі анау-мынау жігіттердің де оң жамбасына келе бермейтін мұндай шаруаның құлағын ұстау шынымен де ерлік еді ол кезде. Бүгінде Жамбыл облысы Рысқұлов ауданы Луговой ауылында (Түрксіб стансасы) қазақ қыздары арасынан шыққан тұңғыш паровоз машинисі Забира Жүсіпова атындағы көше бар.
Теміржолшы әулет
Забира мен Мұхамеджаннан кейін қазақ ұлтының талай ұлы мен қызы бар өмірін болат жолға арнап, тынбай еңбек етіп келеді. Теміржолдың аса күрделі сала екенін мұнда қызмет еткен жандар жақсы біледі. Бір сәтті қалт жіберуге болмайтын ерекше саланың ерлері мен үздіктері жыл сайын мереке қарсаңында анықталып, шын мықтылар кеуделеріне орден мен медаль тағады. Бір қызығы, мемлекетіміздегі аса бір күрделі құрылымда еңбек ететін жандардың өздері ғана емес, түгел әулеттерімен теміржол саласын таңдайтындары бар. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан мұндай еңбеккерлерді ел болып елеп-ескеру де маңызды. Сондай әулеттердің бірі – Қарағандының Ағадыр стансасында тұратын Шәкеновтер әулеті. Күллі ұрпағына мирас болған мамандық теміржолшылық Ібікен Шәкеновтен бастау алады. Ол Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тылда еңбек еткен жан. Ібікен қарт 30 жыл бойына Ағадыр жол стансасында жұмыс істеп, зейнеткерлікке шыққан. Саналы ғұмырын қарапайым теміржолшылықпен өткерген қарияның бүгінде бар ұрпағының қазақ теміржолына сіңірген еңбегі 300 жылдан асады екен.
Ата кәсібін ұрпақтан ұрпаққа жалғастырған әулетте түрлі кезеңде еңбек еткен және жалғастырып жатқан 17 теміржолшы бар. Бұл көрсеткіш алдағы уақытта өсуі де ғажап емес. Себебі нәсібін болат жолдан табу – бұл әулетте ерекше үрдіске айналған.
Ағадыр стансасының белгі беру және байланыс дистанциясында механик қызметінен бастаған Ібікен қарт өз ісінің шебері болды. Ібікен ақсақалдың екінші ұлы Борантай Шәкенов те 45 жылын теміржол саласына арнап, Ағадырда ШЧ-да СЦБ монтері, диспетчер қызметтерін атқарды. Оның інісі Бейбіт 30 жыл бойы Ағадыр жол дистанциясында жолшы болды. Одан кейінгі Жанболат Шәкенов болса саналы ғұмырының 48 жылын табан аудармай болат жолға арнады. Еңбегін жол дистанциясында жолшыдан бастап, бас теміржол инженері сосын директор қызметтеріне дейінгі жолдан өтті. Ал Ібікен қарттың 4 қызының бірі Гүлнар 25 жылдан бері Құлайғыр стансасында ОПД операторы қызметін атқарып келеді. Одан кейінгі екі қызы да осы саланың шоқтығын ұстаған. Бүгінде 76 жасқа келіп отырған қарт теміржолшы Жанболат атамен арнайы сұхбаттасқан шақта өмірден түйген көп дүние айтылды. Ең бастысы, адал еңбек еттім дейді.
«Өзім әкемнің ізін қуып теміржолға келдім. Ол уақытта жағдай бүгінгіге мүлде ұқсамайтын еді. Қыста ақ қар, көк мұзда жамылып жүріп жол жөндедік. Бірде рельс ауыстырсақ, енді бірде босаған шегені бекемдейміз. Арқамызға ауыр балғамызды асып, қолға шойын ломдарымызды ұстап, жол жағалап кете беретін едік. Біздің кезімізде бүгінгідей жол бойында жолшыларға арналған жылы будка қайдан болсын?! Қарды үңгіп жіберіп, астын пана еттік. Көп отырмаймыз. Отыра берсең үсіп қаласың ғой. Сондықтан қимылдау керек. Ал жаздағы аптап ыстық пен жаңбырдағы бейнеттің де машақаты көп еді», – деп жастық шағындағы бейнетті еңбегін есіне алды қария.
Қанша жерден бейнет арқалап, алагеуім күнелткенімен, оған өкініш білдірмейді. Керісінше, бүгінгі жастарды, қазіргі теміржолшыларды жігерлендіріп, намысын қайрап отыр.
«Біз бір отбасында тоғыз ағайындымыз: бес ұл, төрт қыз. Соның бесеуі теміржолшы мамандығын таңдады. Мен отбасында бесіншімін. Мектеп бітіріп, Ағадыр жол дистанциясына жолшы болдым ғой. Осы дистанцияда қарапайым жұмысшыдан мекеме директорына дейін көтерілдім. 2011 жылы зейнеткерлікке шығып, тағы 3 жыл еңбек еттім. Тәубә. Қазір Қарағандыда тұрамын. Осындай үлкен әулеттің ізін жалғап өттік. Болат жолдағы Шәкеновтер династиясын қалыптастыруға атсалысқанымды мақтан етемін. Бұл із біздің кейінгі ұрпақтарымызға да жалғасып, тамырын терең жаярына мен сенемін. Себебі теміржолшылық – біздің ата кәсіп. Теміржолшы болудан қорықпаймыз. Керсінше, осы саладан алыстап кетуге қорқамыз», – дейді Жанболат Шәкенов ақсақал.
Міне, осылайша теміржол саласынан береке тапқан әулеттің бүгінде үшінші буын өкілдері ішінде 12 теміржолшы ата жолын жалғастыруда. Болат жолдағы Шәкеновтердің немере буынының көшін Азамат Ордашұлы бастайды. Механик болып еңбек жолын бастаған ол 20 жылдан бері Ағадыр стансасында диспетчер болып қызмет атқарып жүр екен.
«Өзімнің де, ұрпағымның да ел дамуына шойын жол саласы арқылы қосып жүрген үлесіміз бағаланса, бұдан асқан мәртебе болмас. Ең бастысы, адал әрі таза қызмет етуіміз керек. Теміржол ешқашан әділетсіздікті, арамдықты, қателікті кешпейді», – дейді ардагер теміржолшы.
Саланың сапасы мен ел экономикасына қосар үлесін жыл санап арттыру – елдің негізгі жоспары. Әрине, қарт теміржолшының айтқаны мен арманы орынды. Осы бір игілігі мол, берекесі бекем теміржол саласының игілігін көрген алдыңғы буын кейінгілерге шойын жолдың заманауи болуын және оның өткен уақыттардан да ырысты болуын тапсырып, қолдарына тұтқызғандай.
Бердібек ҚАБАЙ