– Шөптібай мырза, жалпы ою-өрнектің қазақ дүниетанымында алар орны жайлы айтсаңыз?
– Қазақ дүниетанымында, қазақ тұрмысында оюдың араласпайтын жері жоқ. Тал бесіктен жер бесікке дейінгі аралықтағы қазақ әлемін түгел ою-өрнек қамтиды. Мысалы, баланың бесігіне сырттан келген бөгде адамның көзі тимесін, оюға түссін деген ниетпен ою салады. Екіншіден, бесікке үкінің тырнағы, жүні қадалады. Көшпенді халық бір жерден екінші жерге көшкенде тақыр жерге қонбай, көк шалғынға қонған. Сонда үкінің жүні, тырнағы тұрған жерге не жылан, не бүйі сияқты қарақұрттар жоламайды. Бұларды осы үшін бесікке қадаған.
Ал киіз үйдің есігінің сыртында түсіп тұратын қаптама болады. Бұрын күннен көлегейлеп, астына бақан қойып, іліп қойған. Сол маңдайшаға бекітілген киізден жасалған есіктің қабы шиден тоқылады, сыртына өрнек салынады. Киіз үйдің есігі екеу, ортасындағысын «жарма сықырлауық» дейді. Сықырлауықтың ортасынан төменгі жағы бітеу, жоғары жағы ашық болады. Сол жоғарғы жағына ағаштан өрнектеп тұрып мәнерлер салады. Бүгінде Қытайдың шеберлері киіз үйдің керегесіне де белдеулеп ою салып жатыр. Уықтың басынан орта деңгейіне дейін біркелкі етіп ою салуда. Мен бұларды артық деп ойламаймын. Бірақ қазақы дәстүрде керегеге ою түспейді, уықтың екі қарыс төменгі имесіне «қобы» деген 3-4 қатар ойық ою түседі. Оның арнайы құралы болады. Шаңырақтың жиегіне ою түседі. Киіз үйдің төбесіндегі түндікке түспейді, өйткені түтін шығады. Тұрмыстық заттарға да салынатын оюдың түрі бар. Ағашты ояды, темірді шеберлер нүктелеп салады. Ал матаға тоқиды, шілтерілейді. Сондықтан оның ауқымы өте кең.
Менің түсінігімдегі ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңдік, үйлесім, жарасым, көркемдік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл күйдің жақсылығы, арайлы кезең, жарқын шақ. Ол ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке баулиды, өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.
– Ою-өрнектің өз атаулары барын білеміз. Сол атауларына, олардың мағынасына, қай оюды қайда қолдану керегіне тоқталып өтіңізші. Мәселен, киімдерге не болмаса текемет, алашаларға...
– Біріншіден, ою-өрнектің әрине, өз атаулары бар. Бас киімге, балаққа, киім-кешекке салатын ою бір бөлек, текемет, алашаларға түсетін ою түрлері бір бөлек. Оған қоса, осы оюларды сылау технологиясы да ерекше. Қазақтар киімге түсетін оюларды негізінен оймайды, қазір ойып жүргендері дұрыс емес. Басқа, балаққа салатын ою екенін түсінбей, барлығын қос-қостан киімге жабыстыра береді. Бұрын жабыстыру деген болмаған, орнына жіңішке, алтын, жібек жіптермен қанша күн отырып шілтерілеп тоқыған. Біріншіден, осылай тоқылған ою азбайды. Батыс Қазақстандағы Жәңгір хан мен әйелі Фатиманың сол замандағы, қазір 200 жыл бұрынғы киімдерін кілең көрмеге әкелініп жүр ғой. Сонда алтын жіптермен тоқылған киімдер бар. Міржақыптың әйелінің киімі де көрмеде тұр. Олардың киімінде көбіне жапырақтектес оюлар қолданылған. Оның мәртебесі де жоғары болған. Ал қазір көзге әдемі көрінген оюды алады да, ер жігіттің де, әйелдің де киіміне тіге береді.
Кілем мен алашаға түсетін оюдың бәрі тоқылады. Ал текеметке жүнді пісіріп, бетіне әртүрлі бояумен ою жасайды. Қазақ топырағанда 220-дай ғана оюдың атаулары бар, бірақ ол атаулар бүгінгі жастардың көңіліне, қоғамның ықыласына сай келмейді. Өйткені бұрын қазақ халқы түйетабан, ботатірсек, итқұйрық, иттабан, құмырсқабел, қарғатұяқ деп қоя берген. Әрбір күрделі оюдың өсімдік тамыры іспеттес түбі, түбірі, діңі, тамыры болады. Бұл – менің өз ұғымым. Түбінен бастап, өрбіп жайылып, ерекшеленеді, бір-бірімен астасады, сәнді шеңбер жасай отырып «табақ» тектес күрделі ою құрайды. «Табақ» ою түрі – жиегіне су жүргізіп ішіне алуан түрлі ою салу. «Табақ» өрнегі мал-мүлік, бөлек үй, от болған ошақ, орданың белгісі деп есептелінген. Ұсынылған ою түрлерінде осы түр басым орын алады. Пайдалану ауқымы да кең. Кейбір оюлар бүрін жаңа жарып келе жатқан гүлге ұқсайды. Қазақ халқының тұрмысындағы көп қолданылатын оюдың атасы «қошқармүйіз» өрнектері сан алуан. Өте ұсақ түрлері зергерлік, кестелік, сүйек, мүйіз сияқты нәзік істерде қолданылса, ірі түрлері сырмақ, кілем, текемет, тұскиіз, алаша, сәулет өнеріне, тұрмыстық заттарға кең қолданылады.
– Қазақ қоғамының ежелден көп қолданған өрнектері қандай? Оларды ажыратып айтуға бола ма?
– Қазақ қоғамында ежелден қолданып келе жатқан ою – «қошқармүйіз». «Қошқармүйіз» ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. «Қошқармүйіз» бен «Арқармүйіз» оюларының қазақ қолөнерінде қолданбайтын жері жоқ. Қошқармүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер «иірім», «шиыршық», «иық», «үшкіл», «түйе табан», «қос ирек», «қазтабан», «құсмұрын», «сыңар өкше», «айшық гүл», «жұлдыз гүл» т.б. аттармен аталады. Қазақ оюының тарихын мың жылдың арғы-бергі жағы деп айтып жүретін едік. Жалпы, біздің дәстүріміздегі ең әсем, ең сұлу әрі ең күрделі өнер – ою ойып жасау. Осыларды зерттеуші ағаларымыз Ә.Марғұлан, Т.Бәсенов, С.Қасиманов, кейіннен Ө.Жәнібеков ою-өрнектерді біраз зерттеп, көптеген пікірлерін қалдырған. Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан «Аңдабы мәнер» деп ат берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған «Алтын адам» киімі – осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек өнері, осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады. Зерттеушілердің еңбектерінен бөлек, 2017 жылы Моңғолия жерінде 5 мың жыл бұрын салынған 250-ге жуық ағашқа ойылған қазақ оюы табылыпты. Сол жерде болған журналист табылған ою мен менің жинақтарымдағы ою бір-бірімен дәлме-дәл ұқсайтынын айтты. Ғылым дамыған заман деген сайын, қазақ тарихы да шегініп бара жатыр. Қаншама жыл тағы да тереңдей түстік. Соның өзінде ең негізгі ою деп қошқармүйізді атаймыз. Жалпы, ою деген симметрия беруі керек. Атап айтсам, Қытайдағы, Испаниядағы мұсылман мешіттерінде осындай ою түрлері тұр. Көршілес Өзбекстаннан, Үндістаннан жапырақтектес оюлар келіп жатыр.
Негізі, қазақ оюды қиялдан емес, табиғаттан, күнделікті тұрмыстан алған. Ою-өрнектің атасы деп қазақтарды атасақ, оның басында қошқармүйіз тұр. Үш қошқарды қатар қаратып қойғанда мүйізі иіріліп тұрған кескінінен қошқармүйіз оюы шығады. Ертеде өткен батырларымыз айшықты туға бөрінің басын салып, оюмен көмкерген. Бөрідей батыл болуды ұстанған. Батырларда мол әшекейлі дулыға киген. Оны темірмен шынжыр тормен қаптаған. Бұларды «жыға» деп атаған. Дулығаның ішінен құндыз не ботаның пұшпақ терісінен істелген іштік бөрік киген. Оны «қырпу» дейді. «Қырпуын тауып ұр» дегенде найза не қылыш даритын жұмсақ жерін тауып «ұр» деген мағынада айтылған. Абылай Шарышты осы әдіспен өлтірген.
– Қыздардың немесе ер адамдардың киіміне басылатын ою-өрнек бір-біріне ұқсамайды дедіңіз. Ал енді осы төсеніштерімізге не жүкаяқ, тұскиізге басылатын оюларда өзгешелік бар ма?
– Әрине, өзгешелік бар. Біріншіден, қыз балалардың киіміне түсетін өрнектердің барлығы не тігін машинасымен, не шілтерімен кестелеп тоқылып түседі. Ол жалпақ болмауы керек, жіңішке, нәзік, әртүрлі жіптен қосылған сәнді болуы керек. Бір жағынан, тек қыздың киіміне тігіледі екен деп киімнің әр бөлігіне сала берген де дұрыс емес, ондайда ою өзінің құнын, сәнін, тіпті ұлттық мәнін де жойып кетеді. Екіншіден, жаңа айттым, ер адамның киіміне ою көп салынбайды. Сонау ежелгі замандардан бізге жеткен қазақ қоғамындағы байлардың шапанының артында әйдік-әйдік, өсімдіктектес оюлар болған. Қазіргі жиындарда сыйға тартылатын шапандар әлдеқайда өзгерген. Шапанның жең мен жағасында ноқат болады. Ноқат дегеніміз – 1,5-2 см-дай жалпақ сары лента. Ғасырдан-ғасырға дамыған ою-өрнек тілімен шеберлер ойын да, көңіл күйін де, уақыт жағдайларын да жеткізе білген. Жасалған ою-өрнектерге түгелдей ат беру мүмкін емес. Жасаған ою-өрнегінің қандай ою түріне ұқсайтынын, қандай ат лайық екендігін және ою-өрнекті қай затқа қалай пайдалану керегін сол оюшы шеберден артық ешкім білмейді, әр оюшы өз талғамы, өз көзқарасымен дәлелдейді. Уақыт өте шебердің ой-өріс кеңдігіне сай ою түрлері мен атауларының өзгеруі заңдылық. Бұл – жаңа талғам талабы. Ал өрнектер ою заңына бағына бермейді, еркін жүйемен жасалады, симметрия, тепе-теңдік сақтамайды.
– Қазір ою-өрнекті келсін-келмесін шұбарлап баса беру, оларды оңды-солды пайдалану көбейіп кетті. Бұған не айтасыз? Ою-өрнектің өз орнын халық арасында қайта қалыпқа келтірудің амалы бар ма? Әр оюдың орнын бұрынғы халық түсінгеніндей қазір не істей аламыз?
– Қазақстанда ортақ шеберлер мектебін ашып, бәріміз бас қосып бір-бірімізге үйретейік деп талай рет жаздым. Бірақ қазіргі қоғам осы мәселені керек етіп жатқаны шамалы. Оқушыларға, студент жастарға қолөнер сабағына пайдалануға шағын журналдар шығарылса, қолөнер түрлері мектепте пән ретінде өтсе, жастардың келешекте іскерлігіне ұлттық мәдениетті сүюіне ықпал жасары анық. Оқушыларға ұлттық нақыштағы киім үлгілері ұсынылса, оқу құралдарының безендірілуіне ою-өрнек кең көлемде ұсынылса, шеберлер даярлайтын арнаулы оқу орындары ашылса, ұлттық қолөнер дамыған болар еді. Сол арқылы жастарға жұмыс, өнерге қамқорлық, тұтынушыға өнер туындылары ұсынылар еді. Оюларды уақыт талабына сай сұрыптай отырып, ұлттық негізде қазақ халқының өнер туындысы деп бағалауға тұрарлық, шетелдерге ұлттық мақтаныш, ұлттық мұра белгісі ретінде ұсына алатын, бүгінде шығарылып жатқан мән-мағынасы, мазмұны, сапасы жоқ бұйымдармен бәсекеге түсетін ұлттық тұрмыстық өнім ретінде оюлаған қазақы кілем, сырмақ, тұскиіз, үй жиһаздары, үстел, орындықтар, ұлттық өрнекпен безендірілген салтанат сарайларын, неке сарайларын, мұражайларды, жастар сарайын, мектепті, балалар бақшасын, демалыс орындарын неге салмасқа? Кез келген мәдени орында ұлттық нақыштағы ою-өрнек сәндік безендірулер болса, көрермен көзіне жылылық ұялатып, өнерге деген құлшынысын ашары анық.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ