Мысалы, жақында елордамыздағы Park Family тұрғын үй кешенінің тұрғындары соңғы қабаттағы төбеден су аққанын, кәріз жүйелеріндегі судың жауын-шашында қайта жоғары көтерілеті-нін айтып шағымданса, Dastur тұрғын үй кешінінде көлбақалар қаптап кеткенін көрдік. Сарапшылар мұндай олқылықтарды кепілдік мерзімі аяқталмай жатып құрылыс компаниясынан өндіріп алмаса, іс әрі қарай сотқа ұласып кететінін алға тартады. Оның өзінде пәтер иелері мұндай кемшіліктерді заң жүзінде дәлелдей алуы қажет. Ол үшін түрлі сараптама мен зерттеу жасалады.
Ғимаратты сараптамадан өткізу кешенді жұмыс. QRG Standart ЖШС-ның жетекшісі Әсет Ғаббастың айтуынша, ондағы негізгі мақсат – құрылыс нысанының техникалық жағдайын бағалау, ақаулар мен зақымдануларды анықтау, қауіпсіздігіне көз жеткізіп эксплуатацияға беру.
Қандай келеңсіздіктер бар?
– Құрылыс кезінде көптеген ақаулар кездесіп жатады. Мысалы, кейде ғимараттың іргетасы дұрыс таңдалмайды. Соның әсерінен оның іргетасы отырады, тіпті механикалық тұрғыда зақымдалады немесе физикалық тұрғыда тозулар пайда болады. Кейде ғимарат орналасқан орта агрессивті болуы мүмкін. Тұрғын үйлерге келер болсақ, көп жағдайда гидроизоляция дұрыс жасалмағанын көреміз. Шатыр жабындарына қатысты да сапасыз орындалған жұмыстар кезедеседі. Қарапайым номартивтер сақталмайды. Жоба бойынша барлығы керемет болғанымен, іске келгенде қаражатты үнемдеу үшін немесе қаржыны дұрыс есептемейтін жайттарға куә болып жатамыз. Оның кері әсері 1-2 жыл немесе 5 жыл өткеннен кейін байқалады. Мұның барлығы құрылыс-монтаж жұмыстары мен құрылыс материалдарының сапасына тікелей байланысты. Біз осындай салғырттықтың әсерінен тұрғын үйлерде су кету және тұрғын үй кешенінің ішіне су кіретін жағдайларды жиі кездестіреміз. Мұндай нысан өте көп, – дейді ол.
Оның айтуынша, тәуелсіз сараптама жасауға көбіне құрылыс компаниясынан осындай қателіктері үшін өтемақы өндіруге ниетті немесе салған мекеменің сол қателіктерді түзетіп беруіне мүдделі азаматтар хабарласады.
– Бірақ мұндай жағдайларды кепілдік мерзімі аяқталмастан бұрын жүргізген абзал. Өйткені мерзімі өткен соң әрі қарай іс сотта қаралады да жұыстар созылып кетеді. Кейде келіспеушіліктер туындаған жағдайда құрылыс компанияларының өздері де осындай тескерістер жүргізуге тапсырыс беріп жатады. Мысалы, Қарағанды қаласында ең жиі кездескен жайттың бірі – ғимараттың жылу жоғалтуы артқан. Біз нысанға арнайы барып, тепловизор көмегімен жылудың қай жерде сыртқа кетіп жатқанын анықтадық, – дейді ол.
Құрылыс инжинирингі саласында қызметтердің толық спектрін ұсынатын ірі компаниялардың бірі «Астана Технадзор» маманы да құрылыс кезінде қандай кемшіліктер кездесетінін айтып берген болатын. Оның пікірінше, көптеген құрылыс компаниялары бекітілген гидроизоляция технологияларын сақтамайды.
– Жоба бойынша міндетті түрде сапалы гидроизоляция технологиясы қарастырылады. Ал іс жүзінде оны сапалы етіп жасайтын – біріншіден, маман жоқ, екіншіден, асығыстық қылады. Ылғалдан қорғайтын материал әбден кепкен іргетасқа жабыстырылуы керек. Ашып айтсақ, бізде бетонның кебуін күтпейді. Барлық норма сақталмағандықтан, ортасында бос кеңістік пайда болып, ол жерге конденсант толып қалады. Конденсант суық ауа райы кезінде мұзға айналып гидроизоляция материалын жыртып жібереді де, сол жерлерден кейін жерасты сулары өтеді. Жауын-шашын көбейгенде ғимараттың жертөлесі мен төменгі қабаттарын су шайып кететіні содан. Себебі бұл маңдағы жерасты суларының деңгейі біріншіден, жоғары екіншіден, химиялық құрамы жағынан өте агрессивті, яғни тұзды деуге болады. Одан кейін ғимараттың іргетасындағы тайротикалық тесіктер бітелмейді. Ол бастапқыда іргетас қалыбын берік ұстап тұру үшін қажет. Технологияға сәйкес, қалыпты шешкеннен кейін ол тесіктер бекітілуі керек. Бірақ құрылысшылар асығыстық танытып, мұндай кішігірім жайттарды ескермейді. Бұл судан қорғайтын жабындар жақсы жасалса да, ғимараттың ішіне су кіруіне үлкен себепші, – дейді техникалық қадағалу инженері Түлкібай Қошанұлы.
Ал Әсет Ғаббастың айтуынша, негізі заң бойынша тұрғын үй эксплуатацияға берілмес бұрын оның барлығы техникалық және авторлық бақылау арқылы жіті тексерістен өтуі қажет.
– Ал қазір кездесіп жатқан ақаулардың барлығы әр адамның жеке жауапкершілігіне келіп тіреледі. Өйткені заңда құрылыс нормалары бойынша барлық стандарттар қарастырылған, жазылған. Түптеп келгенде елде жоқ бірегей құрылым емес, қаншама жыл бойы тұрғызылып келе жатқан қарапайым тұрғын үй құрылысы. Сондықтан оған қатысты нормалар мен стандарттардың барлығы заңда қарастырылған, – дейді маман.
Мықты мамандар тапшы
Сарапшы бұл олқылықтардың болуына мамандардың кәсіби біліктілігінің жетіспеуі себеп дейді. Себебі мұндай технологияны жасайтын сапалы мамандардың жұмыс ақысы қымбат. Сондықтан құрылыс компаниялары қаражатты үнемдеу мақсатында білікті маман емес, қарапайым жұмысшының көмегімен ылғалдан қорғайтын қабатты аяқтауға тырысады.
– Құрылыс компаниялары пәтерлерді қымбат сатқанымен, көп табыс табу үшін нысанның өзіндік құнын төмендетуге тырысады. Арзан жұмыс күші бұл үнемдеуге болатын алғашқы амалдардың бірі. Әрине, олардың біліктігі төмен болады, – дейді техникалық инженер.
Қазақстан құрылысшылар одағы (ҚҚО) төралқасының төрағасы Талғат Ерғалиев те маман тапшылығы мәселесі өзекті екенін айтып отыр.
– Біз алғашқылардың бірі болып саладағы білікті мамандар тапшылығы мәселесін көтерген едік. Ал билік біз 20 жыл бұрын жар салған бұл проблеманы енді ғана айта бастады. ЖОО-ға түсуші студенттер қатары жеткілікті болғанымен, жыл өткен сайын сапалы кадрлардың қатары сиреп келеді. Жастар қазір PR мен IT, маркетинг, менеджмент секілді жаңа мамандықтарды таңдауы себепті, индустрияда мамандардың жетіспеушілігі қатты байқалады. Бірақ бұл бүкіл дүниежүзінде сезіліп жатқан тенденция. Тіпті, 125 млн халқы бар Жапонияның, 1,5 млрд халқы бар Қытайдың өзінде де жастар индустрияға барудан бас тартып отыр. Өйткені олар құрылыс алаңында алатын ақшаны тапсырыстарды жеткізуші болып жүріп те таба алады. Сондықтан құрылыс саласында біліктілігі жоғары мамандарды сақтап қалу үшін еңбақы көлемін арттыру керек, ал ол құрылыстың өзіндік құнының қымбаттауына әкеліп соқтырады, – дейді ол.
Салғырттыққа не себеп?
Дегенмен сарапшылар құрылыс саласындағы бюрократия білікті маманнан да маңызды мәселе деген ортақ пікір айтып отыр. Өйткені нысан 1 жыл ішінде салынып бітпесе, жоспардағы табысқа қол жеткізу қиын. Ал қаражат жетіспесе, көп кемшіліктің туындауына түрткі болатыны айтпаса да белгілі. Бұл бір жабық шеңбер іспетті. Әсіресе, мемлекеттік бағдарлама бойынша тұрғызылатын құрылыс нысандары қағазбастылыққа көп ұшырайды. Ал Талғат Файзуллаұлының айтуынша, бұл салада сапаға әсер ететін басты фактор – ол уақыт.
– Сметалық құнға енгізілген жобалар мемлекеттік сараптамадан өткенше және оны мемлекеттік бағдарлама бойынша конкурсқа шығарғанға дейін 1-1,5 жыл кетеді. Ал бұл уақыт ішінде құрылыс материалдары қымбаттайды да, аталмыш нысанның құрылысына салынған сома жеткіліксіз болып қалады. Тиісінше, тендерді жеңіп алған құрылыс компаниясы бәрін үнемдейді: арзан жұмыс күші мен нашар материалдар алады. Нәтижесінде, сапа сыр беруі мүмкін. Сондықтан бұл бюджеттік саясатқа, құнын қайта қарау процедурасына тікелей байланысты деп ойлаймын, – дейді ол.
Маманның пікірінше, құнын қайта қарау процедурасының өзі бюрокатияға толы – 1 жылға жуық уақыт алады. Көптеген құрылысшы сметалық жобада көрсетілген жоба құнын түзету қажеттілігін әлі де дәлелдей алмай келеді.
– Өйткені түзетсең бітті барлық жұмысты басынан бастайсыз, атап айтқанда сметалық құнын қайта есептеу қажет. Ол кем дегенде 2 ай уақыт алады. Бюджеттік комисия, одан бөлек басқа да қыруар құжатты қайта келісімнен өткізеді. Тіпті, смета құнын түзетіп жүргенде баға тағы да өсіп кетеді. Демек, бұл жерде батыстағы секілді рәсімдеуді жеңілдету жолдарын қарастырған жөн. FIDIC (Халықаралық инженер-кеңесшілер федерациясы) қағидаларына сүйеніп жасаған дұрыс болар еді. Бірақ FIDIC біздегі бюджет саясатына тура келмейді, яғни бір-біріне қарама-қайшы ұғымдар, – дейді ҚҚО төралқа төрағасы.
Құрылыс саласында біте қайнасып жүргендіктен болар техникалық қадағалаушы инженер маман кей құрылыс тым асығыс жүзеге асырылатынына алаңдайды. Өйткені құрылыс компаниялары мемлекеттен құрылысты бастауға рұқсат беретін құжаттары болмаса да, нысанды тұрғызуды бастап кететін көрінеді.
– Мысалы, Астана қаласында салынып жатқан құрылыстардың көбі рұқсат қағазы болмаса да салынып жатыр. Жер бос болмай, жобасы аяғына дейін жетпей қалатын жайттар кездеседі. Ал ғимараттың сапасына келетін болсақ, қыстыгүні қаладағы кептеліс әсерінен бетон кешігеді. Соның әсерінен болашақта құрылыс нысанының сапасы төмендейді, өйткені қыстың суық ауасында сұйық бетон қатып қалады немесе қоюланып кетеді, – дейді ол.
Мұның бір ұшы жиі дау-дамайға ұшырайтын үлестік қатынаспен салынып жатқан тұрғын үй кешендеріне келіп тіреледі. Тірнектеп жиған табысын баспанаға құйған кей азамат жылдар бойы соттан сотқа сабылады. ҚҚО төрағасы Талғат Ерғалиев оның себебін заңнамадан іздеген абзал дейді. Оның пікірінше, нарықтың жақсы жұмыс істеуіне кепіл болуы қажет нормалар «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңда толық қамтылмаған.
– Үлескерлер туралы 2016 жылы шыққан заң әлсіз, өйткені оны Мәжілісте емес Сенатта қарады. Мүмкін Сенатта депутаттар корпусы тарапынан да, қоғамдық бірлестіктер тарапынан да өзгерістер енгізуге қауқарлы сарапшылар болмаған шығар. Сондықтан ол министрлік ұсынған қалпында, қабылданып кетті. Яғни, «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заң нарықта жақсы жұмыс істеуі үшін қажетті өзгерістер мен түзетулер ешқандай қосымша зерттеуден өткен жоқ. Егер заң құрылысшыларды да, үлескерлерді де қорғаса, ортақ жауапкершілік болса, үлескерлерді тарту бойынша нарықта жұмыс істеу мүмкіндігі градиенттік тәсілмен жүзеге асырылар еді. Яғни, тәжірибесі жоқ құрылыс компаниясы үш қабаттан артық құрылыс сала алмайды. Осы жобадан кейін ғана одан да күрделі нысандар салуға мүмкіндік алады. Оның бәрі тәжірибемен келуі керек. Ал заңда мұндай «жеңілден күрделіге бағытталған» градиенттік тәсіл жоқ, – дейді төралқа төрағасы.
Заңды өзгерту керек деген сарапшы сонда ғана нарыққа тек тәжірибелі адамдар кіре алады деп есептейді. Оның пікірінше, әзірге заң нарық қағидаларына сәйкес емес. Бұл тәжірибелі құрылыс компанияларының үлестік қатынаспен тұрғын үй салуға құлықсыз болуының басты себебі.
– Сондықтан рәсімдеу шараларына өзгеріс қажет деп есептеймін. Яғни, компания жайындағы маңызды мәліметтерді қамту арқылы процедураны цифрландыру керек. Мысалы, компанияның нарықта жұмыс істеген мерзімі, үлестік қатысу туралы заң талабына сәйкес салған нысан көлемі шартты түрде 10-30 мың шаршы метрден көп болуы, мемлекеттен бөлінген жер учаскесі, эскиздік жобалар, Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылауы басқармасынан хабарлама мен сараптама қорытындылары. Егер осы деректер болса, құрылыс компаниясы бағдарламаға қатыса алады. Сонымен қатар қандай да бір аяқ астынан туындайтын жағдайдан сақтандыру үшін ҚТК-ға қосымша сметалық құнның 1 пайызы енгізілсін. Бұл ертең құрылысқа жұмсалатын кепілдік қаражат болмақ. Осының өзі құрылысшының бірден жұмысқа кірісуіне жеткілікті. Қазір мұның бәрі көп уақытты қажет етеді, сондықтан көптеген тәжірибелі компания үлестік қатысу арқылы жұмыс істей бермейді. Себебі олар үшін жобаны жүзеге асыра алатын уақыт өте маңызды. Мұның бәрі заңнамада қамтылса, әрине біздің құрылысшыларымыз да көбірек нысандар салып, баға да арзандайтын еді, – дейді Талғат Файзуллаұлы.
Кәмила ЕРКІН