Күйшілік өнерге қатысты көп роман жазылмаған. Еске түсіріп санасақ, бір қолдың саусағы да жетіп қалар. Осылардың негізгі дені тарихи деректерден құралған. Атап айтқанда, күйші өмірбаяны мен күй аңыздары кітаптың негізгі идеясына айналған. Әрине, бұл романдар да оқырман кітапханасының төрінен орын алған. Десе де, біз үшін күйшілік өнерге арналып, өз «қатарластарынан» оқ бойы озып тұрған бір еңбек бар. Ол – Таласбек Әсемқұловтың «Талтүсі».
«Талтүс» биографиялық роман ретінде есептелсе де, күйшілік өнерді түсінуге арналған бірден-бір кітап. Тіпті, оқулық десек те қателеспеспіз. Әрине, автор «Талтүсті» ғылыми еңбек емес, проза ретінде дүниеге келтіргені анық. Бірақ кәсіби тұрғыдан сараптап, тарихи-биографиялық дүниелерден бөлек, күйтану ғылымына қажетті оқу құралы ретінде қарасаңыз, бұл сөзіме көз жеткізесіз.
Әу бастан ескертіп кетейік. Бұл жазғанымыз «Талтүс» кітабын талдау емес, біздің мақсатымыз романның ішінде кездесетін тұстарды бөлектеп алып, ертеде дәстүрлі қоғамда күйші тәрбиелеу жүйесін көрсету. «Талтүстен» алынған үзінділердің негізгі критерийі осы ғана болмақ.
Т.Әсемқұлов былай дейді: «Сүре тартыс, түре тартыс деген болады. Сүре тартыс – күйдің санына тартыс. Күйді ең көп білетін адам жеңеді. Алайда күйшілердің ең биік сыны – түре тартыс. Мұнда күйдің тереңдігі сынға түседі дедік қой. Мұндайда қазақтағы ең шытырман, ең терең күйлер тартылады. Сол заманда Байжігіттің «Қосайдары» мен Тәттімбеттің «Былқылдағы» ең қиын күй, жігіттің жігіті ғана тарта алатын күйлер болатын».
Бүгінде «күй тартыс» дегенді көп адам біледі. Сахнаға екі адам шығып, бір-бірімен кезектесе домбыра тартады. Көбіне біріншісі тоқтаған жерден, екіншісі іліп әкетіп жалғастырады. Осындай «күй тартыс» әрі кетсе 5-10 минутқа созылады. Бұл заман талабына сай жасалған қойылым екені бәріне мәлім. Ал ертеде қалай еді? Өзіміз оқыған жырларда «кеш батырып, таң атырып күй тартысып еді» дейтіні бар ғой. Бұл «сүре тартыс» болса керек. Домбырашы күйінің сапасына да, санына да мән береді.
«Түре тартыстың» жөні бөлек. Бұл жерде өзіңнің шеберлігіңмен қоса, қарсыласыңның да ой-өресіне, азаматтығына байланысты. Қарсыласың сені мойындап, өзі тартысты тоқтата алады. Немесе төрелік айтқандармен келіседі. Мысалы, түре тартысып, қарсыласы жеңілгенін мойындаған аңыздарды Құрманғазының өмір тарихынан көруге болады.
Дәл осы ойымыз романдағы келесі бір үзіндімен байланысып отыр.
«Ол заманның адамдары қандай! Шетінен ұққыш. Әлі есімде, Иләпінің өнерінен кейін Рәш те, Баубек те домбыраға қол тигізген жоқ. Ескінің адамы сөзге, күйге тоқтайтын еді ғой».
Үлкен күйшіні сыйлау, шын мықтыға жол беру, объективті сынды қабылдаудың бәрі – этика. Өнерпаз арасындағы өнер сыйластығы жоғарыда келтірілген «Талтүстің» осы эпизодынан байқауға болады.
Енді мына бір үзіндіні оқиық:
«... – Саба, «Жұмағұлды» шертші. Шертпегеніңе қанша жыл болды.
Сабыт тынымсыз сорғалаған жауынға көзін қадап, ар жағынан біреудің келетінін күткендей үнсіз отыр. Домбыраның құлағын ақырындап бұрап теріс бұрауға түсірді.
– Баяғыда Жұмағұл деген бір шебер болыпты...»
Баяғы кезде домбырашылар күй тартуды бастамай тұрып, алдымен сол күйдің аңызына тоқталған. Бұл жай әдет емес, күй тартудағы белгілі бір заңдылық іспеттес еді. Бұл бертінге дейін сақталған. Дала күйшілерінің соңғы сарқыншағы Мағауия Хамзин, Дәулетбек Садуақасов секілді күйшілердің емін-еркін отырып, күй шерткен дыбыс жазбаларында әуелі күй жайлы әңгіме айтылады. Күй аңызы немесе күй авторы туралы аз-кем сөзбен басталады.
Өкінішке қарай, бүгін бұл жоқтың қасы. Сондықтан «мен қазақ күйінен даланы» немесе «күй тыңдағанда аттың шабысын естимін» деген пікірлер көп айтылады. Ал ол күй кең далаға да, тұлпардың шабысына да қатысты болмауы мүмкін. Күйдің шығу тарихын айтып отырудың маңызы – осы.
Келесі үзінді күй шертушіге арналғандай әсер береді. Қазіргі басты проблемасы – күйлерді бір техникамен шертіп (тартып) шығу. Мысалы, Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина күйлерінің шыққан жері бір аймақ болса да, үшеуінің күйлерін тарту әдісі әртүрлі. Бірақ бұл ерекшелік бүгінгі күні көп сақталмайды. Тіпті, ол төкпе күйлерде ғана емес, шертпе күйлерге де қатысты. Оны төмендегі үзіктен біле аламыз.
« – Есіңде болсын, Байжігіт көне күйші. Оның қағысы қорғасыннан ауыр, – деді бір түрлі шаршаңқы дауыспен, кезекті күй шертіліп болғаннан кейін. – Ал Тәттімбет өрттей қаулаған қара шертіс. Кейде бір бұрма екінші бұрмаға, бір дыбыс екінші дыбысқа мінгесіп те кетуі мүмкін. Асығып, аптығып айтқан сөз сияқты».
Оқырмандарды мына бір қысқа үзіндіге назар аудартайық. Мұқият оқып шығыңыз:
«...Сабыт пернелерді жылжытып теріс бұрауға лайықтап қойды».
Оқырмандардың көбі білмеуі мүмкін, қазіргі домбыра пернелері ХХ ғасырдың 40-жылдары пайда болған. Яғни, бүгінгі 19 перне А.Жұбановтың домбыра аспабын жетілдіру мақсатымен пайда болған эксперименттің нәтижесі. Егер бұрынғы өлең-жырларға қарасаңыз, «домбырамен жеті пернелі» немесе «он бір перне» деп келеді. Міне, осындай аз пернелі домбырада күй тарту үшін пернелерді жылжытып отырған.
Қарапайым ғана мысал келтірейік. Құрманғазының атақты екі күйін алайық – «Адай» мен «Балбырауын». «Адайға» керегі – тылсым перне. Бұл бүгінгі үшінші перне. Ал «Балбырауынға» қажеті – еңірелі перне. Бұл бүгінгі төртінші перне. Күйші әңгіме-дүкен арасында домбыраны алып, керек дыбысқа сол пернені лайықтап жылжытып отырған. Мұндай мысал күй тарихында өте көп. (Біз Құрманғазы домбырасының пернелері қалай байланғанын білмейміз, бұл жерде тек мысал ретінде ғана екі күйді алып отырмыз)
«Әжірегей домбыраны қағып қалды. Ешкінің ішегіне ұқсамайтын мөлдірлеу ішек таңқ етіп, бір түрлі тоқ дыбыс шығарды... Қаттырақ қақты. Сол баяғы дыбыс. Бірнеше күйдің басын шалып көрді. Ішек қай жерінен бассаң да, қалай тербесең де біркелкі дыбыс шығарады екен».
Мына үзінді домбыраның ішегіне қатысты. Бүгінде домбырашылар балық аулауға арналған қармақ бауын (желісін) пайдаланады. Баяғыдай қой-ешкінің ішегін тағып, күй тартушылар некен-саяқ. «Талтүс» романындағы Әжірегей есімді кейіпкер қой ішегін домбырасына тағып, күй шертіп үйренген. Бір күні балыққа арналған қармақ бау тағылған домбыраны шертіп көреді. Алған әсері жоғарыда. Қысқа да болса, табиғи ішек пен қармақ баудың айырмашылығын түсінуге болатындай.
Енді оқырманға тағы бір үзіндіні ұсынсақ дейміз.
«– Тартыс басталды!– Көріп отырмын, – деді Әжірегей де сыбырлап. Домбыра қолдан қолға өтті. Екі күйші бір-біріне ұқсамайтын күй ғана тартты. Кейде екі-үш күйге дейін шертеді. Анда-санда бір күйді екеуі де тартады. Екеуінікі де бір-ақ нұсқа. Бұл егестің сырын түсінбей Шерім атасына қараған. Таңбалы күйді екеуі де тартады, – деді Шерім. – Атаң, Сәруәрдің шерткеніне келіссе, ол күйді қайталамас еді. Сәруәр атаң да Сабыттың шерткеніне иланса, ол да қайыра шертпес еді. Құлақ түріп отырып, ақырында бұл тартыстың сырын да түсінді. Сабыт баба күйші шерткен күйдің кей жерін құбылтып жаңа рең беріп тартады. Ал Сабыт ұмыт қалдырған жерлерін Сәруәр есіне түсіріп, қайта жаңғыртады. Осылайша, кезектесіп кешке дейін ырғасқан».
Күй тартыстың басты мақсаты – жеңу. Бірақ жеңіс құр адамдікі болмайды, бұл күй өнерінің жеңісі болады. Мына үзіндіде көп адам байқамайтын бір деталь бар. Егер күйші бір күйден қалт кетсе, қарсыласы сол күйді қайта шертіп, «ұмыт қалдырған жерлерін есіне түсіріп» береді дейді автор.
Күй нотаға түсіп, бір қалыпқа келгені – осы заман. Байырғы кезде күйшілер бірді-екілі артық қағысқа емес, күйдің жалпы қалыбына (формасына) назар аударған. Десе де, күйшінің шеберлігіне сай кез келген күй не құлпырып, не солып кете алады. Оны қалыпқа келтіре алатын өзге мықты ғана. Романдағы үзінді соны айтады.
Құрметті оқырман, бұл үзінділер Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс» атты романынан алынғанын тағы бір ескертіп кетейік. Бұл романды оқып шыққан адамның күй танудағы, күй түсінудегі түйсігі өзгеше болады. Әсіресе, домбыра тартып жүрген өнерпаздың бұл кітапты оқуы керек-ақ. Тіпті, мәдениет саласындағы жоғары және орта буын оқу орындарында «Талтүсті» оқу бағдарламасындағы «Орындаушылық өнер тарихы» және «Музыка тарихы» сияқты пәндерде қосымша оқу құралы ретінде қолданса, ұстаз да, шәкірт те ұтады.
Бұған дейін «Күй мен «кюйді» ажырата аламыз ба?» деген мәселені жазған болатынбыз.
Рүстем НҮРКЕНОВ, күйші