Сондықтан елімізде АЭС салу тақырыбы қозғалғалы бері қоғам талқысында қауіпсіздік мәселесіне көбірек мән беріліп отырғаны заңды да. Осы орайда біз Маңғыстау атом энергетикалық комбинаты БН-350 реакторлық қондырғысы техникалық қолдау көрсету бөлімінің инженер-технологі Маржан Елтизаровамен атом қуатының қауіпсіздігі және экономикалық тиімділігі жөнінде әңімелескен едік.
– Сіздіңше, халықаралық ғылыми практикада қай елдің технологиясы озық және біз қай елдің тәжірибесіне жүгінгеніміз дұрыс?
– Бүгінде Франция атом энергетикасы саласындағы көшбасшылардың бірі саналады. Ол өзінің энергетикалық қажеттілігінің едәуір бөлігін қамтамасыз ету үшін атом электр стансаларын сәтті пайдалануда, бұл сенімділік пен тиімділіктің жоғары дәрежесін көрсетеді. Орталықтандырылған атом энергетикасына негізделген Француз моделі ядролық технологияны оңтайлы пайдалануға және көміртегі шығарындыларын азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Ресейдің, әсіресе ядролық реакторларды әзірлеу және пайдалану саласындағы тәжірибесіне назар аударуы керек. Ресейде қауіпсіз және тиімді ядролық қондырғыларды құрудың сәтті бағдарламалары бар, сонымен қатар басқа елдермен технологиялар мен тәжірибелермен белсенді бөліседі. Сонымен қатар қысқа мерзімде заманауи атом энергетикасын дамытып, өз технологияларын сәтті экспорттаған Оңтүстік Кореяның тәжірибесін ескерген жөн. Бұл Қазақстан үшін өз атом қуатын дамыту және энергетикалық тәуелсіздік деңгейін арттыру тұрғысынан пайдалы болуы мүмкін.
– Халықаралық тәжірибеде ядролық технологияларды дамыту бойынша Қазақстанның ғылыми әлеуеті қалай бағаланады? Мәселен, сала мамандары, республикада ядролық технологиялар саласында жоғары деңгейде дамыған ғылыми-техникалық инфрақұрылым бар, қазірдің өзінде ядролық отынды, яғни уран таблеткаларын дайындап жатырмыз дейді. Елімізде ядролық технологиялар және атом энергетикасын дамытудың артықшылықтары қандай деп ойлайсыз?
– Қазақстан ядролық технологиялар саласында айтарлықтай ғылыми әлеуетке ие. Елімізде ғылыми-техникалық инфрақұрылым, соның ішінде ядролық физика мен технологиямен айналысатын зерттеу реакторлары мен орталықтары бар. Қазақстан қазірдің өзінде ядролық отын өндіріп жатқаны энергетикалық тәуелсіздікке және халықаралық аренадағы позицияларды нығайтуға жасалған маңызды қадам.
Қазақстанда ядролық технологиялар мен атом энергетикасын дамытудың артықшылықтары алуан түрлі. Бірінші энергетикалық қауіпсіздік. Атом энергетикасы елдің көмірсутектер импортына тәуелділігін айтарлықтай төмендетіп, тұрақты энергиямен қамтамасыз ете алады. Екіншіден, көміртегі шығарындыларын азайтуға, яғни атом электр стансалары климаттың өзгеруіне қарсы жаһандық мақсаттарға сәйкес келетін көмірқышқыл газының ең аз шығарындыларымен электр энергиясын өндіреді. Үшіншіден, экономикалық даму тұрғысынан атом энергетикасын дамыту жоғары технологиялық секторларда жаңа жұмыс орындарын құра алады, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге инвестициялар тарта алады. Төртіншіден, ғылыми зерттеулер бағытында ядролық технологиялардың табысты дамуы ғылыми әлеуеттің өсуіне және ядролық физика мен инженерия саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың кеңеюіне ықпал етуі мүмкін. Бесіншіден, Қазақстан Орталық Азиядағы ядролық технологиялар саласында көшбасшы бола алады, бұл оның өңірдегі және халықаралық аренадағы ықпалын арттырады. Осылайша, ядролық технологияларды дамыту Қазақстанның орнықты дамуын қамтамасыз етудің негізгі факторы бола алады десек, артық айтқанымыз емес.
– АЭС-тің экологияға, жалпы ғаламдық жылынуға әсері қандай болады және адам денсаулығына тигізетін зияны жоқ па? Мәселен, бүгінгі күні атом энергиясын бір тарап «жасыл энергия көзі» мүлдем қауіпсіз десе, бір тарап оған күмәнмен қарайды. Мұндай қайшылықтың себебі не деп ойлайсыз?
– Атом электр стансалары экология мен адам денсаулығына оң және теріс әсер етуі мүмкін. Бір жағынан, атом электр стансалары көміртегі шығарындылары аз электр энергиясын өндіреді, бұл оларды жаһандық жылынуға қарсы күресте маңызды құрал етеді. Олар қазба отынына тәуелділікті азайтуға көмектеседі, бұл атмосфераның ластануын азайтуға көмектеседі. Дегенмен қауіпсіздік пен ықтимал экологиялық салдарға қатысты алаңдаушылық бар. Ядролық қалдықтарды басқару қиын міндет және оларды қауіпсіз сақтау және кәдеге жарату үшін ұзақмерзімді шешімдер қажет. Апат қаупі, қазіргі заманғы технологиялар оқиғалардың ықтималдығын айтарлықтай төмендетсе де, әлі де бар.
Чернобыль немесе Фукусима сияқты ірі апаттардың салдары халықтың қорқынышының негізсіз емес екенін көрсетеді. Сонымен қатар атом электр стансасының адам денсаулығына тікелей әсері дұрыс пайдаланылған кезде аз болғанымен, кез келген оқиғалар жергілікті халықтың денсаулығына ауыр зардаптар әкелуі мүмкін. Атом энергетикасы мәселелеріндегі қайшылықтар ғылыми, әлеуметтік және тарихи факторлардың жиынтығынан туындайды. Бұрынғы ядролық апаттар қоғамның атом энергетикасын қабылдауына қатты әсер етті. Қорқыныш пен сенімсіздік ұрпақтан-ұрпаққа берілуі мүмкін. Әр түрлі ақпарат көзі әртүрлі жарықта атом энергетикасын көрсете алады. Қолдаушылар экологиялық артықшылықтарға назар аударғанымен, сыншылар ықтимал қауіптер мен салдарға баса назар аударады.
Саяси және экономикалық мүдделер де маңызды рөл атқарады. Әртүрлі энергетикалық сектордың, соның ішінде жаңартылатын энергия көздерінің лоббизмі қоғамдық пікір мен энергетика саясатына әсер етуі мүмкін. Жергілікті қауымдастықтардың құқықтарына қатысты әлеуметтік аспектілер атом энергетикасын қабылдауға да әсер етеді. Ядролық энергетика «жасыл энергия» көзі ретінде оны дамытуға теңгерімді және саналы көзқарасты қажет ететін факторлардың күрделі үйлесімі салдарынан даулы болатыны заңдылық деп ойлаймын.
– Ал АЭС энергетикалық тәуелсіздікке қаншалықты кепіл бола алады? Энергетикалық тапшылықты толық жабу үшін елімізге қанша АЭС керек? Сонымен қатар АЭХА (МАГАТЭ) АЭС-тің қауіпсіздігін қаншалықты деңгейде бақылай алады?
– Атом электр стансалары электр энергиясының тұрақты және сенімді көзін қамтамасыз ете отырып, елдің энергетикалық тәуелсіздігін едәуір арттыра алады. Олар импортталатын көмірсутектерге және басқа энергия көздеріне тәуелділікті азайтуға көмектеседі. Алайда толық тәуелсіздікке қол жеткізу үшін атом электр стансаларын жаңартылатын көздер мен басқа технологияларды қоса алғанда, энергетикалық баланстың жалпы құрылымына біріктіру қажет. Қазақстанға энергия тапшылығын толық жабу үшін қажетті АЭС санына келетін болсақ, бұл бірқатар факторға байланысты: электр энергиясына ағымдағы қажеттілік, тұтынудың болжамды өсуі және қолданыстағы көздердің тиімділігі. Дәл бағалау үшін энергетикалық нарықты егжей-тегжейлі талдау және ұзақмерзімді стратегияны әзірлеу қажет. Қауіпсіздікті бақылау тұрғысынан Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік (АЭХА) атом электр стансалары үшін халықаралық стандарттар мен ұсыныстады белгілейді. Ол тексерулер, бағалаулар жүргізеді және атом энергетикасын дамытатын елдерге техникалық көмек көрсетеді. Бақылау қауіпсіздік нормаларын сақтауды, ядролық қалдықтарды басқаруды және ядролық материалдың таралуын болдырмауды қамтиды. Алайда АЭС қауіпсіздігі үшін түпкілікті жауапкершілік әр елдің ұлттық реттеуші органдарына жүктеледі.
– Атомды «ядролық қару» ретінде қолдануға немесе «энергия көзі» ретінде тұтынуға болатыны әмбеге аян. Яғни, бізге АЭС салып беретін ел стансаның бейбіт мақсатта қолданылуына кепіл бола ала ма? Оларға біз өз тарапымыздан қандай талаптар қоя аламыз деп ойлайсыз?
– Атом электр стансаларын бейбіт мақсатта пайдалану кепілдіктері көптеген факторға, соның ішінде халықаралық міндеттемелерге, операциялардың ашықтығына және реттеуші бақылауларға байланысты. АЭС салатын елдер, әдетте АЭХА-мен келісімдер сияқты халықаралық нормалар мен стандарттарды сақтауға міндеттенеді. Алайда іс жүзінде Қазақстанның қауіпсіздікті қамтамасыз ету және теріс пайдаланудың алдын алу үшін бақылау мен мониторингтің нақты тетіктері болуы маңызды. Қазақстан АЭС салатын елдерге бірнеше негізгі талап қоя алады. Ашықтық және ашықтық бірінші кезектегі мәселе, серіктестер технология, қауіпсіздік және қалдықтарды басқаруды қоса алғанда, жоба туралы толық ақпарат беруі керек. АЭХА және басқа ұйымдар белгілеген қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау стандарттары бойынша міндеттемелерді қоса алғанда, халықаралық нормаларды сақтауда сыни болып саналады.
Технологияларды беру және жергілікті персоналды оқыту Қазақстанның атом электр стансаларын басқару мен пайдаланудағы тәуелсіздігін қамтамасыз етуге көмектеседі. Сондай-ақ халықаралық ұйымдар мен жергілікті билік тарапынан тұрақты тексерулерді қоса алғанда, АЭС операцияларын тәуелсіз бақылау тетіктерін қамтамасыз ету маңызды. Қоршаған ортаға әсерді азайту үшін Тұрақты даму жобалау мен құрылыста ескерілуі керек. Бұл талаптар Қазақстанға атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды қолдай отырып, қауіпсіз және тиімді ядролық бағдарлама құруға көмектеседі деген ойдамын.
– Кадр мәселесі қалай шешіледі? АЭС-ті салуға және оның қауіпсіз жұмысын қамтамасыз етуге отандық мамандардың әлеуеті жете ме?
– Қазақстанда АЭС-ті қауіпсіз басқару үшін білікті мамандар бар. Елімізде Ұлттық ядролық орталық, Ядролық физика институты, «МАЭК» ЖШС-ындағы БН-350 реакторлық қондырғысы сияқты жұмыс істеп тұрған нысандарда еңбек ететін тәжірибелі инженерлер мен техникалық персонал бар. Қазақстан Ресей, АҚШ, Франция және басқа елдер сияқты атом энергетикасында тәжірибесі бар халықаралық ұйымдармен және елдермен белсенді ынтымақтасады. Бұл ынтымақтастық кадрларды даярлауда маңызды рөл атқара алады. Технологиялар мен тәжірибені, сондай-ақ біліктілікті арттыру бағдарламаларын беру отандық мамандардың әлеуетін нығайтуға көмектеседі. БН-350 реакторының және басқа да байланысты жобалардың жұмыс тәжірибесі құзыретті кадрлардың болуын растайды. Қазақстанда атом энергетикасы саласында жұмыс істеуге мамандар дайындайтын оқу орындары бар. Мысалы, әл-Фараби атындағы Қазақстан ұлттық университеті, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті және басқа да оқу орындары ядролық физика мен инженерияға байланысты бағдарламаларды ұсынады.
Егер Қазақстанда жаңа АЭС салынатын болса, АЭС-ті қауіпсіз басқару үшін мамандарды қосымша оқыту және даярлау, сондай-ақ жаңа объектілердің қауіпсіз және тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін басқа елдерден сарапшылар тартылуы мүмкін. Қазақстанда АЭС-те жұмыс істеу үшін білікті мамандар бар деп айтуға болады және еліміз атом энергетикасының қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін нақты қадамдар жасап жатыр.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ