Оның көлемі клиенттің қолының ашықтығына және қаншалықты риза болғанына байланысты еді. Енді «шайлықты» төлеу міндетті талапқа айналмақ. Сауда министрлігі мейрамхана-дәмханалардың қонағына қызмет көрсеткені үшін 10% қосымша ақы алуын тарихта тұңғыш рет заңдастырып берді. Бұл бастама қоғамда резонанс тудырып отыр.
Қосымша алым дәметкені жөн бе?
Жалпы, әр адам өзіне сеніп тапсырылған жұмысты адал әрі жауапты атқаруы және сол үшін тұтынушыдан қосымша ақы дәметпеуі тиіс деген ұстанымды берік ұстанатын принципті адамдар бар. Мысалы, шенеунік қызмет алушыларының алдында құрдай жорғалап, мәселесін заң жүзінде шешіп берсе, сапалы қызмет көрсетсе және сол үшін ақы алуға дәніксе, бұл «парақорлық» деп аталады. Ол үшін жаза қарастырылған. Бірақ «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заңның және басқасының талаптары мемлекеттік қызметшілер, биліктегі тұлғалар, әскерилер сияқты бірқатар санатқа ғана таралады. Жеке секторға қатысты ондай қатаң тыйым жоқ.
Көкшетаулық журналист Әділ Төлепбергенов қоғамдық тамақтандыру орындары чекке қосатын міндетті «сыйақыға» қарсы шығып, әлеуметтік желіде тиісті түсіндірме жұмысын жүргізіп келді. Оның пікірінше, бұл ақы заңсыз және тамақтың жасанды түрде қымбаттауына соқтырады. Шенеуніктердің өз бұйрығымен клиенттерді он пайыздық «шайлық» беруге міндеттеуін ол құптамайды.
– Қоғамдық тамақтандыру орындарының 10% ақыны шотқа заңсыз қоса салатынын білемін. Бұрыннан әлеуметтік желіде айтып келемін, бірақ адамдар көз жұма қарайды. Бірде анамды және қарындасымды ертіп, түрік кафесіне бардым. Соңынан әкелген чекке 10% үстемеақыны заңсыз қосыпты. Дереу даяшы қыздан артық алымды алып тастап, чекті қайта басып әкелуді талап еттім. Ол қызмет көрсету ақысы менюда жазылғанын көрсетті. Бірақ мәзір Конституция емес қой. «Ертең оған «құздан секір!» деп жазып қойсаңдар, клиент солай жасауы керек пе?» деймін. Ол қыз келіскендей болып, кетіп қалды. Ізінен жігіт келді. Менімен «еркекше» сөйлескісі келді. Онысынан нәтиже шықпасын көріп, тайып тұрды, – дейді Әділ.
Ақыры ол өз дегеніне жетіп, алымы жойылған екінші чек алғызды. Журналист дәмхана қожайынының қалтасына кетіп қалмауы үшін шайлықты даяшының қолына ұстатқанды жөн көретінін айтады. Дегенмен Сауда министрі Арман Шаққалиевтің командасы Әділ сияқты әділдікке құмар жандардың аяғын байлап-матап тастады: «Ішкі сауда қағидаларына» 2024 жылы енгізілген өзгерістерге сәйкес, енді мәзірде жазылып тұрса, онда қанша пайыз болса да, клиент қызмет көрсету ақысын қоса төлеуге мәжбүр-міндетті болады.
«Шайлықты» қандай құжат міндеттеді?
Іс басындағы Сауда және интеграция бірінші вице-министрі Айжан Бижанованың (министрдің м.а. мәртебесінде) қол қоюымен 2024 жылғы 24 шілдеде «Ішкі сауда қағидаларын бекіту туралы» Ұлттық экономика министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 27 наурыздағы №264 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы» №290-НҚ бұйрығы қабылданды. Аты айтып тұрғандай, құжат ескі «Ішкі сауда қағидаларын» өзгертті.
Соның нәтижесінде, бұл қағидалардың 228-бабында жаңа норма пайда болды: «Келушілерге қоғамдық тамақтану объектілеріндегі мәзірді ұсыну мәзірде көрсетілген тамақ пен сусындарды қабылдау қызметтерін ұсыну бойынша шарт жасасуға ұсыныс (жария оферта) деп танылады. Ұсынылатын өнім ассортименті мен көрсетілетін қызметтер тізбесі құнының мәзірінде мәліметтер болмаған кезде қоғамдық тамақтандыру объектілері осы қызметтер үшін ақы талап етпейді», – делінген жаңарған қағидаларда.
Мұның нені білдіретінін Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының, бөлшек сауда және қоғамдық тамақтандыру саласындағы қоғамдық бірлестіктердің өкілдерімен, сондай-ақ бизнесмендермен кездесуде түсіндірді. Жүздесудің күн тәртібіне жаңа қағидаларды және қоғамдық тамақтандыру қызметтерін жетілдіру ұсыныстарын талқылау мәселесі шығарылды. Мұнда мейрамханалар мен дәмханаларда қызмет көрсету үшін қонақтардан орта есеппен 10% алым алу тәжірибесінің, сондай-ақ депозиттік жүйенің заңдылығына басты назар аударылды.
– Азаматтық кодексте жария оферта деген бар. Қоғамдық тамақтандыру орындарында мәзір ұсыну – жария оферта болып есептеледі. Яғни, мәзірді қолға алған клиент онда жазылғанмен келіседі, келіспесе кетіп қалады. Тиісінше, қызмет көрсету үшін қосымша ақы төлеу қажеттілігі туралы ақпарат мәзірде міндетті түрде көрсетілуі тиіс. «Ішкі сауда қағидаларына» енгізген өзгерістеріміз мейрамханалар-дәмханаларға мәзірде тиісті ақпарат болған жағдайда қызмет ақысын алуға мүмкіндік береді. Мұндай ақпарат болмаса, ақы алу заңсыз саналады, – деді Сауда министрі А.Шаққалиев.
Басқаша айтқанда, министрлік «қызметім үшін» деп қосымша 10% ақы алуды заңдастырып берді. Өйткені бұған дейін азаматтар «шайлық» беруге келіспесе, ол тіпті мәзірде жазылып тұрса да чектен оны алып тастауды талап ете алатын. Мәзір – мемлекеттік құжат емес. Мысалы, жуырда Қарағандыдағы танымал дәмхана полиция шақыртты: тапсырыс берген бойжеткен қызмет үшін қосымша төлемді төлеуден бас тартқан. Бұл жанжал бейнеленген видеоролик әлеуметтік желіні кезіп кетті. Шақыртумен жеткен ішкі істер органдарының қызметкерлері қыздың әрекеті заңсыз емес екенін айтып, оны қоя берді.
Алайда енді шақыруымен жеткен полиция нарядына мейрамхана-дәмханалардың жағына шығуға тура келуі мүмкін. Өйткені Ішкі сауда қағидаларында тиісті талап бар: қоғамдық тамақтандыру орны мәзірге қызметі үшін 10 емес, 100% ақы сұратса да қонақтар соны төлеуі керек. Мұндай ақының жоғарғы мөлшері қағидаларда еш шектелмеген. Тек ол төлем туралы ақпаратты менюге жазып қойса жетеді.
Салғырт клиенттің соры қалың
Кездесуде қазақстандықтардың мәзірді мұқият оқымайтыны, тіпті оны ашып парақтауға ерініп, даяшының кеңесімен дәмді не танымал деген тамаққа тапсырыс бере салатыны айтылды. Мұндай жағдайда асын ішіп болған адам чектегі санды көріп шалқасын түсе жаздауы мүмкін. Қосымша ақы алатыны туралы ескертуді көрмегенін айтып, жанжал шығаратын клиенттер көбейері даусыз. Сонда қайтпек керек? Мұндай жағдайда не істеу қажеттігі Сауда министрлігінің Ішкі сауда қағидаларында жазылмаған. Іс-қимыл алгоритмі де жоқ.
Қоғамдық тамақтандырудың өзін-өзі реттейтін ұйымының төрайымы Вероника Нұрпейісова мұндай тығырыққа тірелмеу үшін мейрамханалар мен дәмханаларға қызмет көрсету үшін қосымша ақы алынатыны және оның көлемі қандай болатыны туралы алдын ала хабардар етуге кеңес берді. Мысалы, кіреберісте қонақтарды күтіп алатын хостес немесе залдағы меню таситын даяшылар келушілерге осы ақпаратты жеткізуі тиіс. Бұған келіспеген адамдар уақытын жоғалтпай, бірден теріс айналып, шығып кете алады.
– Біз қызмет көрсету үшін ақы алынатынын мәзірде міндетті түрде жазамыз. Даяшы немесе басқа қызметкер кіреберісте келушілерге қызмет ақысы алынатынын ескертуі қажет. Қазір мейрамхана-дәмханалардың бір бөлігі 10%-дай ақы алады, қалған бөлігі қызмет көрсеткені үшін ақы алмайды, келушілердің өз еркімен «шайлық» төлеуіне мүмкіндік береді. Нарықтағы қағидалар бәріне ортақ, бірдей болғаны жөн. Біздің бәріміз қызметіміз үшін не ақы аламыз, не алмаймыз. Қағидаларда барлық ойыншы үшін бірыңғай ереже бекітілсе, жақсы болар еді, – деді өзін-өзі реттейтін ұйымның басшысы.
Өйткені қызметі үшін қосымша ақы алатындар клиенттердің ақы алмайтындарға жаппай кетіп қалуынан қорқатын болса керек. Сондықтан егер бәрін ақы алуға міндеттесе, «теңдік» орнайды деп көксейді. Шайлықты заңдастырған Сауда министрлігі енді қоғамдық тамақтандыру орындарын соны алуға міндеттей ме, уақыт көрсетеді.
«Депозиттік жүйеге» тыйым салынды
Айтпақшы, кездесуде кіру жарнасын талап ететін депозиттік жүйеге тыйым салынғаны белгілі болды. Танымал, сәнді-салтанатты мейрамхана-дәмханалардың, клубтар мен барлардың әкімшілігі келушілерден белгілі бір көлемде алдын ала депозит енгізуді талап етеді. Егер қонақ ақыр соңында енгізген депозитінен аз сомаға тамақ пен сусын ішсе, ақшасының қалған қалдығы оған қайтарылмайды. Осы арқылы аталған орындардың иелері клиенттердің ең төменгі тапсырыс беру сомасын бекітеді. Бұл тетікті негізсіз баюдың көзіне айналдырған.
Қоғамдық тамақтандыру орындарында депозиттік жүйенің заңсыз екенін Сауда және интеграция министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті былтырдан бері айтып келеді.
«Депозиттік тәсіл – заңсыз. «Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы» заңына сәйкес, тұтынушыны тауарды өзіне қажетсіз көлемде немесе ассортиментте сатып алуға мәжбүрлеуге тыйым салынған. Тұтынушы депозит төлеуден бас тартқан жағдайда оған қызмет көрсетуден бас тарту да – заңсыз», – делінген комитеттің түсініктемесінде.
Сондықтан Сауда министрі Арман Шаққалиев те жаңа қағидалар бойынша «депозиттік жүйеге» тыйым салынғанын мәлімдеді. Тамақтандыру және көңіл көтеру орындарына кіру тегін болады. Бірақ VIP бөлме немесе караоке-кабинкалар үшін ақы алуға рұқсат етті.
«Қоғамдық тамақтандыру объектісіне кіру үшін келушілерден ақы алынбайды, бұл ретте келушілерге жабық VIP-кабинаны, караоке-кабинаны ұсыну сияқты қосымша қызметтер үшін ақы белгіленуі мүмкін», – делінген жаңарған қағидаларда.
«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының басқарма төрағасының орынбасары Тимур Жәркенов қоғамдық тамақтандыру саласындағы қағидаларды ары қарай жетілдіру үшін тұтынушылардың да, бизнестің де мүдделерін ескеретін ұсыныстарды дайындау бағытында бірлескен жұмыс жүргізіліп жатқанын жеткізді. Ендеше бұқараны тағы қандай «қызық» күтетіні белгісіз.
– Кейбір мәселе шешілді. Басқасы бойынша тұтынушылардың да, бизнестің де мүддесін ескеретін ұсыныстар дайындап жатырмыз. Болашақта мұның бәрі нормативтік-құқықтық актілерде қалай реттелетінін түсіну үшін біз мемлекеттік органдармен мәселенің мән-жайын, егжей-тегжейін қосымша талқылауымыз керек, – деді Т.Жәркенов.
Қорыта айтқанда, Қазақстан «шайлықты» министрліктің нормативтік-құқықтық актісімен заңдастырған әлемдегі жалғыз мемлекетке айналғанға ұқсайды. Туризм саласының маманы Ольга Заславскаяның түсіндіруінше, мұндай тәжірибе әлемде жоқ. Мысалы, АҚШ-та мейрамхана-дәмханада тапсырыстың шамамен 15%-ы сомасында қызмет көрсету ақысын төлеу «міндетті дәстүрге» айналған. Оны бұзғандардың ісі оғаш көрінеді. Бірақ бұл талап ешбір мемлекеттік құжатпен бекітілмеген, тиісінше бәрібір ерікті, ардың ісі болып қалды.
Куба мен Доминиканда қызмет көрсетуші персоналдың негізгі табысы шайлықтан құралады, сол себепті турист ынталандыру ақысын бергісі келмесе, даяшылар, гидтер, таксишілер оның ізінен қалмай, қыңқылдап сұрауы мүмкін. Түркия, Вьетнам, Грекия, Тунис, Марокко және басқа да көптеген туристік тартымды елде шайлық міндетті емес. Ал Жапония, Қытай, Корея сияқты бірқатар елде шайлық ұсыну «қорлау» ретінде қабылдануы мүмкін.
Елдос СЕНБАЙ