Ал сарапшылар алдағы 20 жылда адам істейтін жұмыстың тең жартысын роботтар атқаруы мүмкін дейді. Тіпті, өркениет кеш жететін ауылдарда да шопандар робот-дрондардың көмегімен мал бақса, диқандар егіндіктерін қадағалап отыр. Қысқасы, біздің заманымыз – робототехника заманы. Ендеше бұл саланың мүмкіншілігі қандай, елімізде қалай дамып жатыр?
Еліміздегі ең алғаш робототехник ғалым
Академик Өмірбек Жолдасбеков туралы біреу білсе, біреу білмес. Ол еліміздің жоғарғы білім беру саласына, парламентариясына, Ұлттық инженерлік академиясының қалыптасып, оның дамуына ерен еңбегі сіңген ғалым ретінде танымал. Дегенмен де сан қырлы, сом тұлғалы мемлекет және қоғам қайраткерінің әлемге әйгілі болуында академиктің ғылым саласындағы соның ішіндегі машина жасау және робототехника салала-
рындағы еңбектерінің орны ерекше. Әрбір мемлекеттің экономикалық дамуы сол мемлекеттің машина жасау саласының дамуына тығыз байланысты болса, академик Жолдасбеков – осы машиналар және механизмдер теориясын Қазақстанда қалыптастырып дамытқан ғұлама ғалым, мехатроника және робототехника ғылымдарының негізін қалаушы.
Әлемде параллель роботтарды зерттеу халықаралық деңгейде жақында қолға алынып жатса, академик Жолдасбеков параллель роботтардың негізі болып табылатын жоғары класты механизмдерді зерттеуді өткен ғасырдың алпысыншы жылдары М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің механика-математика факультетінде дәріс алып жүргенде IFToMM президенті академик И.Артоболевскийдің ғылыми жетекшілігімен бастаған болатын. Осы ғылыми бастаманы Өмірбек Арыстанұлы қазақ еліне кеңінен таратып, қажымас және екпінді мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарымен ұштастыра отырып, өз шәкірттерімен бірге жазық және кеңістік жоғары класты механизмдер теорияларын құрды, жүздеген ғылым кандидаттары мен докторларын даярлады, отандық және шетелдік патенттермен қорғалған теңдесі жоқ параллель манипуляторлардың жаңа түрлерін жасады. Яғни, академик Жолдасбеков еңбектері – параллель роботтардың қайнар бұлағы. Бұл күндері Өмірбек ағаның ғылыми мектебі өзі көп жылдар бойы ректорлық қызмет атқарып, еңселі қабырғасын көтерген әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде жалғасын табуда. Университетте «Сандық технологиялар және робототехника» ғылыми-білім беру орталығы ашылып, «Робототехника жүйелері» мамандығы бойынша бакалавриат, магистратура, докторантурада көптеген студент дәріс алуда.
Елімізде қалай дамып келеді?
Робототехника Қазақстанда 2010 жылдан бастап білім беру мекемелеріне енгізіле бастады. 2019-2020 оқу жылынан бастап «Робототехника» 3-4-сыныптарға, 2020-2021 жылы 5-сыныпқа, 2022-2023 оқу жылы 2-cыныпқа еніп, оқытылуда.
Биыл тамыз айында еліміздегі мектептерде робототехника оқытатын мыңнан аса кабинет ашылатыны туралы хабарланған еді. Оқу-ағарту министрлігі білім беру ұйымдарының жаңа 2024-2025 оқу жылына дайындығын жүйелі тексеру жұмыстарын аяқтап, осындай мәлімдеме жасаған болатын. Министрліктің жазуынша, робототехника, химия, биология, физика және STEAM-бағыттарға арналған 1 383 пәндік кабинет сатып алу бойынша жұмыстар белсенді жүргізілуде.
Осы ретте «Дарын» республикалық ғылыми-практикалық орталығының Медиа қолдау бөлімінің басшысы Ажар Рахлетоваға хабарласқан болатынбыз. Ол бұл саладағы соңғы жетістіктермен бөлісті.
«Биыл 9 және 10 қаңтарында Қаскелең қаласындағы SDU базасында мамандандырылған білім беру ұйымдарының оқушыларына арналған Роботтар фестивалі өткізілді. Жарыстың ұйымдастырушылары – Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің «Дарын» республикалық ғылыми-практикалық орталығы және USTEM Robotics қоғамдық қоры болды. Фестивальге робототехникамен айналысатын 400 оқушы қатысты. Фестиваль FIRST халықаралық ережелері бойынша үш санатта FLL Explore (6-10 жас), FLL Challenge (10-16 жас) және FTC (12-18 жас) өткізілді. Сондай-ақ биыл ақпан айының соңында Астана қаласында өтетін FIRST Robotics Орталық Азия чемпионатына қатысу құқығына ие болған 17 команда анықталды. Сонымен қатар Астанада робототехника бойынша Орталық Азиядағы ең ірі чемпионат өтті. Оған әлемнің 5 елінен 3 000-нан астам оқушы қатысты. Олар Қазақстанда және шетелдерде өткен іріктеу чемпионаттарында үздік шығып, квота алған 200-ден астам команда болатын. Бұл әлемнің түрлі елдерінен келген балалар, тәлімгерлер мен ата-аналар қатысқан ауқымды чемпионат болды. FIRST балалардың шынымен қызығушылығын оятады және біздің елімізге мектептен бастап, жас инженерлер мен жаңашылдардың мықты қауымдастығын құруға көмектеседі. Жарыс қорытындысы бойынша, жеңімпаздар американдық Хьюстонға жолдама ұтып алды.
Тағы бір жаңалық, Қазақстанның атынан FIRST LEGO League Challenge халықаралық ашық чемпионатына Батыс Қазақстан облысы Оқушылар сарайының тәрбиеленушілері қатысқан болатын. Toro D’oro командасының құрамына 9-10-сынып оқушылары Төрехан Асхатұлы, Нәдір Мәжит, Райымбек Ғабдуллин, Адлет Сейтенов, Алиислам Құрманғалиев, Таир Назар, Әлихан Серік кірді. Олар 50 елден келген 108 команда арасында ел намысын қорғады. Жарыс АҚШ-тың жетекші жоғары оқу орны – Вустер политехникалық университетінде өтті. Үш күнге созылған чемпионаттың қорытындысы бойынша, команда мүмкін болатын 550 ұпайдан 500 ұпай жинап, 10 ең күшті роботтар ойыны рейтингіне енді. Тағы сондай қуанышты жаңалық, Қытайдың Гуанчжоу қаласында робототехника бойынша China FTC Guangzhou Offseason Event халықаралық чемпионаты өтті. Жарысқа 200-ден астам оқушы қатысты, оның ішінде Қазақстаннан келген екі команда да үздік нәтижелер көрсетті», – дейді Ажар Төлепбергенқызы.
Қазақстандық оқушылар робототехникадан үш дүркін әлем чемпионы
Биыл Грекияда робототехникадан ең ірі чемпионат FIRST Global Challenge өткен болатын. Қазақстандық оқушылар бірнеше бағыт бойынша көш бастап қана қоймай, 190 елдің арасынан басты жүлдені жеңіп алып, рекордтық нәтижеге қол жеткізді. Осылайша, Қазақстан құрамасы үшінші жыл қатарынан өзінің чемпиондық титулын дәлелдеп келеді. Команданың құрамына Алматы қаласының ФМБ НЗМ-нің оқушылары: Ердәулет Түргенбаев, Әлфия Байжақып, Нұржан Көкеев, Досжан Дайран және Қадылбек Дастан енді. Жаттықтырушылары – Нұрдәулет Досмағамбет пен Дулат Байтуленов. Grand Challenge Award номинациясы бойынша алтын медаль мен ойындардағы рекордтық ұпай санынан басқа, қазақстандық құраманың жүлде қоры жоғарғы төрешілер номинациясында екі күміс медальмен толықты: А.Эйнштейн атындағы FIRST Global International Excellence және үздік инженерлік әзірлемелер үшін Robots Skills Challenge. Бұдан басқа, әл-Хорезми атындағы Outstanding Supporter номинациясында күміс медальмен отандық USTEM FOUNDATION жас инженерлерге көрсеткен қолдауы үшін марапатталды. Оның алдында Қазақстан 2022 жылы Женевада, 2023 жылы Сингапурде жеңіске жеткен болатын. Ұлттық құрама Оқу-ағарту министрлігінің, «Дарын» РҒПО-ның, Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен өткен робототехникадан іріктеу кезеңдерінде құрылды. Бұған дейін әлемнің бірде бір елі екі дүркін чемпион бола алмаған екен. Қазақстандық дарындар үшінші жыл қатарынан жеңіс тұғырынан көрінді. Ал команда құрамы осы жылдарда қайталанған емес, еліміздің намысын қорғауға әр жарысқа үнемі жаңа ойыншы аттанып отырады, олар сайыстың ұлттық кезеңінде іріктеледі.
Осы ретте USTEM FOUNDATION қорының негізін қалаушы, басшысы Асылбек Мұрзахметовпен байланысқан болатынбыз.
«Біз төрт жыл ішінде біз Қазақстанда және жалпы Орталық Азияда үлкен жұмыс жасадық. Елімізге FIRST: for Inspiration and Recognition of Science and Technology бағдарламасын әкелдік. Бұл – 192 ел қатысатын әлемдегі бірінші STEM бағдарламасы. Жұмыс барысында біз 20 000-ға жуық баланы қамтыдық. Біз үш бағытта жұмыс жүргіземіз: өз бағдарламаларымызды іске қосамыз, өңірдің инфрақұрылымын дамытуға көмектесеміз, зертханалар, шеберханалар ашып, мұғалімдерді, болашақ жаттықтырушыларды оқытамыз. Бірақ біздің жұмысымыздың негізі мен жүрегі – біз өткізетін іс-шаралар, Робототехника бойынша жарыстар. Бүгінгі таңда біз 40-қа жуық жарыс өткіздік. Енді олар тіпті қалалар мен ауылдарда да өтетін болады. Астана мен Алматыда ірі іс-шараларды өзіміз өткізсек, ал өңірлерде өкілдеріміз бар. Мен білім саласында 10 жыл болдым. Қор құрылғанға дейін түрлі мектептерде, соның ішінде Алматы қаласының НЗМ-де жұмыс істедім. Онда әріптесім екеуміз Қазақстанда алғашқы STEM-зертханасын аштық. Қазақстан мемлекет ретінде STEM-білім беруді дамытуға көп көңіл бөледі. Робототехника кабинеттері, STEM – кез келген мектепте міндетті болып тұр. Ал үлкен мәселе тек кадрларда. Егер біз мемлекет ретінде осы инфрақұрылымға кадрлар дайындап, барлық балалардың әділ қол жеткізуін қамтамасыз ете алсақ, болашақта бұл үлкен оң нәтиже береді. Әдебиет, музыка, STEM пәндері сияқты барлық дерлік мектеп пәндері үлкен өзгерістерге ұшырайды. Мектептер де, мемлекет те бұған дайын болуы керек. Болашақтың білімі балалардың психологиясына және біздің санамызды жаулап алатын жаңа технологияларға бейімделуі керек. Кадрлық аштық пен қаржыландыруда қиындықтар туындаған кезде мұны істеу қиын. Сондықтан білім беру мәселелеріне тек мұғалімдер мен мектеп директорлары ғана емес, сонымен қатар ата-аналар, бизнесмендер және әр адам өз деңгейінде қатысуы керек. Барлығы білімге мүмкіндігінше инвестиция салуы керек», – дейді қор басшысы.
ТҮЙІН:
Соңғы мәліметтерге сәйкес, бүгінде әлемде өнеркәсіптік, тұрмыстық, ойыншық роботтардан бастап, 1,8 миллион түрлі робот жұмыс істейді. Бұл ретте роботтардың ең көбі Оңтүстік Кореяда қолданылады, екінші орынды – Сингапур, үшінші орынды – Жапония, одан кейін АҚШ, Қытай иеленді. Ал Қазақстанда роботтар әлемдік нарықтың шамамен 0,25%-ын құрайды, бұл өте аз. Қазіргі жаһандану, инновациялық жаңару заманында роботтардың алатын орны өте ерекше. Себебі қазіргі заман – роботтардың кезеңі. Ақпарат алу, жәрдем беру, үй шаруасындағы қызметтердің 50 пайызын біз үшін роботтар жасайды. Демек, «білекке сенген заманда ешкімге есе бермедік, білімге сенген заманда қапы қалып жүрмелік».
Наурызбек САРША