Соңғы отыз жылда дүниенің әр бұрышынан түрлі вирустар шығып, талай елге лезде тарап жатқаны белгілі. Олардан көз жұматын кісі саны да көбейіп келеді. Алайда қауіпті дерттердің ХХІ ғасырда күрт артуының себебі неде? Вирустар қай аймақта пайда болады?
«Медицина дамыған сайын жаңа вирустардың арту себебі неде?» деген сауал көпшілікті мазалайтыны рас. Бірден-бір жауап– адам санының өсуі. Мәселен, 1927 жылы дүниежүзінде 2 миллиард халық болса, бар-жоғы 84 жылдан соң (2011 жылы) бұл сан 7 миллиардқа жетті. 2024 жылы адамзат 8 миллиард, 2042 жылы 9 миллиардты құрайды деген болжам бар. Яғни, планета тұрғындары бұрын-соңды болмаған жылдамдықпен көбеюде. Қазір 4 миллиард халық планета құрлығының 1 пайызында тұрады. Бір қаланы 20 миллионнан аса тұрғынның мекен етуі қалыпты жағдайға айналып барады. Ол шаһарлардың көпшілігінде кәріз жүйесі, таза су, тазалау қызметінің жетіспеушілігі жағдайды ушықтырады. Адамдардың тығыз қоныстануы түрлі вирустардың таралуына жағдай жасайды.
Бұдан бөлек, заманауи вирустардың келесі қиындығы – оның тез таралуы. Оның себебі – транспорт, логистиканың қарқынды дамуы. 2019 жылы барлық әуекомпаниялар 4,5 млрд адамды тасымалдаған. 10 жыл бұрын бұл сан 2 млрд халықты құраған еді. Яғни, адамдар жылдам мекен ауыстырып, саяхаттаған сайын түрлі вирустарды өзімен бірге жылдам тасуда. Мәселен, 1918 жылы миллиондаған жанның өмірін қиған испан тұмауы вирусы өзге елдерге 6-9 айда тараса, коронавирус бірнеше аптада Қытайдан 16 елге тарап кетті. Бүгінде аталған вирус 170-тен аса елде табылды.
Вирустың таралуына себеп болатын келесі факторлар – ет жеу мен дамудың кенже қалуы. Эбола, САРС, коронавирус – барлығы жануардан жұққан вирустар. Планетада адам саны өсіп, кедей елдер тұрғындарының жағдайы жақсарып, етке сұраныс арта бастады. Сәйкесінше, жануарлардың сойылу саны көбейді. Коронавирус Қытайдың Ухань қаласындағы жануарлар базарында тараған деген болжам бар. Аталған базардың фотоларын қарағаннан-ақ онда санитарлық талаптардың орындалмағаны, тіпті гуманизмге қарсы әрекеттер жасалғаны анық көрінеді. Алайда осы және басқа да вирустар үшінші әлем елдерінде тарағанда оларға қарсы вакцинаның, медициналық орталықтардың болмауы, халықтың көп салада сауатсыздығы дерттің кең таралуына ықпал етеді. Айталық, эбола Батыс Африка аймағында тарағанда онда жайғасқан Гвинея, Либерия және Сьерра-Леоне сынды дамушы елдер вирусты ауыздықтай алмай, оның басқа елдерге кең етек жаюына кедергі бола алмады. Ал енді соңғы 30 жылда әлемді дүрліктірген бірқатар вирустарға тоқталып кетсек.
Эбола. Конгодағы жергілікті өзеннің құрметіне вирусқа осы атау берілді. Алғаш рет вирус 1976 жылы тіркелгенімен, 2014-2015 жылдары бірқатар Африка елдерінде кездесті. Көбіне аталған вирусты жұқтырған адамның не жануардың қаны арқылы тарады. Бұл вирусты жұқтырғандардың 50 пайызы көз жұмды. Вирустың көзі – жарғанаттар болған. Одан зардап шеккендер сол жарғанатты азық еткен жергілікті тұрғындар еді. Бұл вирус 2014 жылы 11 кісінің өліміне себепші болса, былтыр Конгода 2 мың жанды о дүниелік етті.
SARS – атипиялық пневмония. Алғаш рет 2002 жылы Қытайда тіркелді. Келесі жылы басқа елдерге тарады. О баста кәдуілгі ЖРВИ (жедел респираторлық-вирустық инфекциялары) секілді басталып, кейін науқастардың жағдайы тым нашарлап кеткен. 2003 жылы микробиолог Карло Урбани SARS пандемиясымен күресудің әдісін ойлап тапты. Жалпы, 8 437 жағдай тіркеліп, оның 813 көз жұмды. Аталған вирустан қайтыс болу деңгейі эболадан анағұрлым төмен болды, 9-12 пайыз.
MERS – таяушығыстық респираторлық синдром. Аурудың таралуы 2012 жылы Сауд Арабиясында басталды. Алғашында айқын белгілері білінбеді, кейін науқастардың ыстығы көтеріліп, жөтеле бастады. Көбіне диабет, созылмалы дерті бар кісілер шалдықты. Бұл дерт те жапалақтан жұғатыны белгілі болды. 2015 жылы вирус 23 елде тіркелді. 2019-2020 жылдары 2 500-ге жуық азамат осы вирусты жұқтырса, оның 800-900 көз жұмды. Яғни, өлімге әкелген жағдай 37 пайызды құрады.
Құс және шошқа тұмауы – құс тұмауы алғаш рет 1997 жылы Гонконгта байқалды. Ол кезде 18 адам науқастанып, оның алтауы көз жұмды. Ал 2003-2008 жылдары аралығында 361 кісі аталған вирусты жұқтырса, оның 227-сі қайтыс болды. Яғни, вирустың қауіп деңгейі өте жоғары еді, 61 пайызға жетті. Бұл вирустан жан тапсырған адам соңғы рет 2014 жылы Канадада тіркелді. Вируспен күрес барысында миллионнан аса тауықтың көзі жойылды. Ал шошқа тұмауы 2009 жылы кең жайыла бастады. Оны жұқтырғандар 168 елде кездесті. Бұл вирустың ерекшелігі – одан жүкті әйелдер, диабетпен ауыратындар, артық салмағы барлар жапа шекті. Вирус 2 500 адамның өмірін жалмап кетті. Вакцина 2009 жылы табылғандықтан, 2010 жылы вирус себепші болған пандемияның тоқтағаны жарияланды.
Эбола. Конгодағы жергілікті өзеннің құрметіне вирусқа осы атау берілді. Алғаш рет вирус 1976 жылы тіркелгенімен, 2014-2015 жылдары бірқатар Африка елдерінде кездесті. Көбіне аталған вирусты жұқтырған адамның не жануардың қаны арқылы тарады. Бұл вирусты жұқтырғандардың 50 пайызы көз жұмды. Вирустың көзі – жарғанаттар болған. Одан зардап шеккендер сол жарғанатты азық еткен жергілікті тұрғындар еді. Бұл вирус 2014 жылы 11 кісінің өліміне себепші болса, былтыр Конгода 2 мың жанды о дүниелік етті.
SARS – атипиялық пневмония. Алғаш рет 2002 жылы Қытайда тіркелді. Келесі жылы басқа елдерге тарады. О баста кәдуілгі ЖРВИ (жедел респираторлық-вирустық инфекциялары) секілді басталып, кейін науқастардың жағдайы тым нашарлап кеткен. 2003 жылы микробиолог Карло Урбани SARS пандемиясымен күресудің әдісін ойлап тапты. Жалпы, 8 437 жағдай тіркеліп, оның 813 көз жұмды. Аталған вирустан қайтыс болу деңгейі эболадан анағұрлым төмен болды, 9-12 пайыз.
MERS – таяушығыстық респираторлық синдром. Аурудың таралуы 2012 жылы Сауд Арабиясында басталды. Алғашында айқын белгілері білінбеді, кейін науқастардың ыстығы көтеріліп, жөтеле бастады. Көбіне диабет, созылмалы дерті бар кісілер шалдықты. Бұл дерт те жапалақтан жұғатыны белгілі болды. 2015 жылы вирус 23 елде тіркелді. 2019-2020 жылдары 2 500-ге жуық азамат осы вирусты жұқтырса, оның 800-900 көз жұмды. Яғни, өлімге әкелген жағдай 37 пайызды құрады.
Құс және шошқа тұмауы – құс тұмауы алғаш рет 1997 жылы Гонконгта байқалды. Ол кезде 18 адам науқастанып, оның алтауы көз жұмды. Ал 2003-2008 жылдары аралығында 361 кісі аталған вирусты жұқтырса, оның 227-сі қайтыс болды. Яғни, вирустың қауіп деңгейі өте жоғары еді, 61 пайызға жетті. Бұл вирустан жан тапсырған адам соңғы рет 2014 жылы Канадада тіркелді. Вируспен күрес барысында миллионнан аса тауықтың көзі жойылды. Ал шошқа тұмауы 2009 жылы кең жайыла бастады. Оны жұқтырғандар 168 елде кездесті. Бұл вирустың ерекшелігі – одан жүкті әйелдер, диабетпен ауыратындар, артық салмағы барлар жапа шекті. Вирус 2 500 адамның өмірін жалмап кетті. Вакцина 2009 жылы табылғандықтан, 2010 жылы вирус себепші болған пандемияның тоқтағаны жарияланды.